به گزارش خبرگزاری ایمنا از قم، شهر قم با یک میلیون و ۳۵۰ هزار نفر جمعیت، قرار گرفتن در مرکز کشور، ورود سالانه بیش از ۲۲ میلیون زائر داخلی و خارجی، حضور حوزه‌های علمیه و مراجع تقلید و نقش‌آفرینی به‌عنوان پایگاه فکری و فرهنگی جهان اسلام، امروزه چشم‌های بسیاری را به روند توسعه خود معطوف داشته است. این شهر به سبب تراکم جمعیت و موقعیت خاص در نظام سلسله مراتب شهری کشور از اهمیت زیادی برخوردار است و تلاش مدیریت کشور در سطح ملی و محلی همواره توسعه این شهر مذهبی بوده است.
سیدمرتضی سقائیان‌نژاد، شهردار قم که از سال ۱۳۹۴ سکان‌دار شهرداری قم است، این مسئولیت را پس از تجربه نزدیک به ۱۳ ساله‌اش در اصفهان بر عهده گرفت. او که امروز به عنوان پیشکسوت‌ترین شهردار کشور در کلان‌شهرها معرفی می‌شود، همواره دیدگاه‌های انتقادی خود را نسبت به نظام امروزه مدیریت شهری در مجامع مختلف مطرح کرده و برنامه‌های متفاوتی را برای توسعه قم، شهری که در حال حاضر مسئولیت اداره آن را بر عهده دارد در نظر گرفته است.
آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل گفتوگوی خبرنگار ایمنا با سیدمرتضی سقائیان‌نژاد، شهردار قم در خصوص مهم‌ترین اقدامات انجام شده برای رفع چالش‌های شهر قم و چشم‌انداز پیش روی شهرداری‌های کشور است.
یکی از نیازهای شهر قم توجه به ویژگی این شهر در حوزه اقتصادی است
ایمنا: با توجه به تجربه بیش از دو دهه در حوزه مدیریت شهری، وضعیت شهر قم از نظر توسعه را تا چه اندازه رو به رشد و مطلوب می‌دانید؟
سقائیان‌نژاد: شهر قم از مهم‌ترین شهرهای کشور است که اهمیت آن از جنبه‌های مختلف مذهبی و سیاسی گاهی با پایتخت برابری کرده است و گاهی از آن پیشی می‌گیرد. این شهر معدن علم و مملو از ظرفیت‌ها و فرصت‌های اصیل برای رشد و کارآمدی است، با این حال در حیطه عملکردی، به دلیل چالش‌هایی که در تأمین مالی شهرها وجود دارد، پیوست اقتصادی درستی برای این شهر پیش‌بینی نشده است.
اگر به عقب بازگردیم، باید این نکته را در نظر داشته باشیم که قم از همان ابتدا که در تقسیمات کشوری به استان تبدیل شد، زیرساخت‌های لازم برای تأمین مالی خود نداشت. این تقسیم جغرافیایی تنها برای دادن هویت مستقل به استان قم صورت گرفت، اما وجود زیرساخت‌هایی که لازم است تا یک استان بتواند از نظر ظرفیت‌های رشد اقتصادی خودکفا باشد، در آن دیده نشد و امروز نیز این موضوع را در جلوه‌های مختلف می‌بینیم. یکی از نیازهای شهر قم توجه به ویژگی این شهر در حیطه اقتصادی است تا بدانیم قم را باید همچون دیگر شهرها در مسائل اقتصادی به‌شمار آورد.
تدوین چشم‌انداز قم ۱۴۱۴ راه مدیریت شهری برای حرکت در مسیر توسعه روشن کرد
ایمنا: برای جبران کمبودهای توسعه‌ای در شهر قم چه اقدامات مهمی طی سال‌های اخیر صورت گرفته است؟
سقائیان‌نژاد: طی سال‌های اخیر اتفاقات بسیار پررنگی در شهر قم رقم خورده است. اتفاقاتی همچون ساخت و تکمیل ۲۲ تقاطع غیرهمسطح، تکمیل فاز یک متروی قم، تکمیل پنج محور اصلی ترافیکی شهر که هرکدام از ۱۰ تا ۲۵ کیلومتر طول دارد و ده‌ها پروژه دیگر که می‌تواند محرک توسعه برای شهر قم باشد.
در حوزه اقتصاد شهری نیز تلاش کردیم با اجرای پروژه‌های بزرگی همچون فاز پنجم عمار یاسر و بسط شرقی حرم مطهر، نقش محرک توسعه اقتصادی را در هسته مرکزی شهر قم ایفا و خدمات بهتری به زائران و مجاوران کریمه اهل‌بیت (س) ارائه کنیم.
تمام این اقدامات در پرتو برنامه‌محوری جلوه کارآمدی به خود گرفته است، چراکه تدوین چشم‌انداز قم ۱۴۱۴ و دو برنامه راهبردی و عملیاتی توانست چراغ راه مدیریت شهری برای حرکت در مسیر توسعه را روشن کند و اکنون در حال تدوین برنامه سوم هستیم.
امروزه شهرداری‌ها ۳۷۲ عنوان وظیفه در شهرها بر عهده گرفته‌اند
ایمنا: نقش مدیریت شهری در ارتقای توانمندی‌های کشور و شکوفایی اقتصادی و اجتماعی را در زمان حاضر چگونه می‌بینید؟
سقائیان‌نژاد: مدیریت شهری به عنوان یک ارگان اثرگذار در زندگی اجتماعی امروز، جایگاه ویژه‌ای در مناسبات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و عملکردی جوامع دارد. مدیریت شهری به زبان ساده تمام مراحل پیاده‌سازی در کالبد و اجتماع شهر را در بر می‌گیرد. شهر به عنوان پیچیده‌ترین مصنوع ساخت بشر نیازمند مدیریتی جامع با کارایی و توان اداری بالا است تا بتواند نیازهای زندگی امروز بشر را تأمین کند.
امروزه شهرداری‌ها ۳۷۲ عنوان وظیفه در شهرها بر عهده گرفته‌اند که کم‌وبیش از پس اجرای آن برآمده‌اند و اقدامات آن‌ها در زندگی روزمره مردم اثرگذار است در حالی که برای یک وزارتخانه با گستره‌ای ملی در نهایت ۲۵ وظیفه شمرده می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد مدیریت شهری تا چه اندازه می‌تواند وضعیت اجتماعی و اقتصادی کشور را بهبود بخشد یا آن را دچار مخاطره کند. بسیاری امروزه همچنان به این نقش کلیدی و اساسی مدیریت شهری پی نبرده‌اند و زمینه برای شکوفایی هرچه بیشتر این نهاد مردمی در قوانین بالادستی فراهم نیست.
هرگونه بازآرایی نظام مدیریت شهری باید با نظام مسائل شهرها پیوستگی داشته باشد
ایمنا: چه اقداماتی می‌تواند موجب ارتقای عملکردی و نهادی ساختار مدیریت شهری در کشور شود و شرایط بهتری را برای این نهاد فعال شهری ایجاد کند؟
سقائیان‌نژاد: مدیریت شهری در کشور پهناورمان ایران از ۱۱۶ سال پیش یعنی از زمان تصویب قانون بلدیه در سال ۱۲۸۶ آغاز شده است. این زمان بیش از یک قرن می‌توانست موجب پختگی قوانین و ساختارها و تفکرات در این حوزه شود، اما همچنان با خلأهای جدید در این حیطه روبه‌رو هستیم.
کلان‌شهرهای کشور امروزه به سبب وجود مسائل و ابر چالش‌هایی همچون گسترش آلودگی‌ها، ازدحام بیش از حد، آسیب‌های اجتماعی، تهدید امنیت روانی و اجتماعی، بحران هویت، چالش تأمین آب، حفاظت و با افت شدید کیفیت زندگی و رضایت عمومی شهروندان مواجه هستند که نشان می‌دهد نظام موجود مدیریت شهری به اصلاحاتی نیازمند است.
هدف بازآرایی نهاد مدیریت شهری در طول سال‌های مختلف، خود را در تلاش‌هایی برای طراحی قوانین جدید در حوزه مدیریت شهری نشان داده است، از جمله قانون مدیریت یکپارچه شهری (ماده ۱۷۳ قانون برنامه پنجم توسعه) یا «طرح جامع مدیریت شهری» در ۱۰ فصل و ۱۵۰ ماده نهایی که در دستور کار بررسی قرار گرفته است.
نکته اساسی در تمام این موارد آن است که هرگونه بازآرایی نظام مدیریت شهری و قانون‌گذاری برای آن باید با نظام مسائل شهرهای ایران به ویژه کلان‌شهرها پیوستگی کامل داشته باشد. احیای نقش مدیریت شهری در نظام تصمیم‌گیری برای کشور، ایجاد تعادل میان مسئولیت‌ها و امکانات در اختیار مدیریت شهری، تنظیم روابط میان شوراهای اسلامی شهر و شهرداری‌ها، تنظیم روابط میان مدیریت شهری و سایر سازمان‌های فعال در شهر، پیاده‌سازی «نظام حکمرانی نیمه‌متمرکز ملی-محلی» و تلاش در مسیر بازیابی و تحقق اسناد آمایش استانی به منظور کاهش فشار جمعیتی و اجتماعی بر کلان‌شهرها از جمله اهدافی است که در خلال تنظیم قوانین جدید باید به آن برسیم.
در این میان تفکیک میان وظایف ملی و منطقه‌ای و واگذاری وظایف منطقه‌ای به پارلمان شهری برای یکپارچه‌سازی نظام تصمیم‌گیری در شهرها می‌تواند مؤثر باشد. امروزه می‌توان از شهرداری‌ها و مدیریت‌های محلی به عنوان قوه چهارم در ساختار مدیریت کشور نام برد. اگر مجموع کارکنان و بودجه شهرداری کلان‌شهرهای کشور را با وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های بزرگ مقایسه کنیم، صحت این موضوع روشن خواهد بود.
باید هر روز و همیشه مراقب سرمایه اجتماعی و رضایت مردم باشیم
ایمنا: با توجه به محدودیت‌های قانونی و اقتصادی، حل کدام مسائل در شهرداری‌ها می‌تواند به حرکت موفق و خدمت‌رسانی بهتر کمک کند؟
سقائیان‌نژاد: یکی از مهم‌ترین مسائل برای شهرداری‌ها مردم‌داری است. عملکرد مطلوب در مدیریت شهری بدون ارتقای سطح ارتباط و رضایت شهروندان ممکن نیست. ما شهرها را با پول مردم اداره می‌کنیم، پس باید هر روز و همیشه مراقب سرمایه اجتماعی و رضایت مردم باشیم. پاسخگویی شایسته به مردم، شفافیت و تکریم ارباب رجوع از مقولات مهمی است که در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد.
از مسائل مهم دیگر برنامه‌محوری است که به نوعی خط‌کش راه و معیار حرکت در مسیر صحیح محسوب می‌شود. توجه به برنامه‌ریزی راهبردی با حفظ اصل انعطاف‌پذیری در برنامه‌ها به مهارت و تخصص نیاز دارد که شهرداری‌ها باید آن را در دپارتمان‌های برنامه‌ریزی خود ایجاد و حفظ کنند. سند چشم‌انداز ۱۴۱۴ شهر قم و به دنبال آن برنامه‌های عملیاتی پنج‌ساله اول و دوم شهر قم نیز بر همین مبنا شکل گرفت و اجرایی شد.
در موضوع محدودیت‌های اقتصادی نیز مهم‌ترین و شاخص‌ترین اقدامی که توسط شهرداری‌ها می‌تواند انجام می‌شود، بحث انضباط مالی، تعریف دقیق فرآیندهای بودجه، اعتبارات، درآمد و هزینه است. به‌طور قطع در شرایط موجود اقتصادی شهرداری‌ها برای انجام بعضی امور نیازمند تخصیص ردیف‌های مالی و بودجه‌ای در سطوح ملی هستند، از جمله پروژه‌هایی همچون قطار شهری که در حال انجام است، با این‌حال رویکردهای دولت در حمایت و پشتیبانی از مدیریت شهری نیازمند اصول و قواعدی شاخص برای هر شهر است، به‌طور مثال شهر قم با توجه به محوریت بحث زیارت و گردشگری مذهبی، انتفاعی از آن ندارد، اما در مقابل موظف به ارائه تسهیلات و خدمات برای زائران است، در این شرایط دولت می‌تواند ردیف‌های مشخص در بودجه را پیش‌بینی کند تا از اقدامات شهرداری‌ها برای مباحث ویژه در هر شهر حمایت داشته باشد.
قم نخستین شهری است که دفن مستقیم پسماند را به صفر رسانده است
ایمنا: امور زیست‌محیطی از شایع‌ترین چالش‌هایی است که شهرداری‌ها با آن مواجه هستند، برای این معضل چه اقداماتی می‌تواند از سوی مدیریت شهری و شهرداری‌ها انجام شود و این اقدامات چه نیازمندی‌هایی دارد؟
سقائیان‌نژاد: شهرداری‌ها با توجه به تولی‌گری اموری همچون فضای سبز یا مباحث مربوط به مدیریت پسماند نقشی اثرگذار را در محیط‌زیست ایفا می‌کنند؛ در شهر قم در هر دو بخش فوق اقداماتی به انجام رسیده است. در بحث فضای سبز، امروز شهر قم با افزایش سرانه هشت متر مربعی فضای سبز در طول هشت سال گذشته به سومین کلانشهر سبز کشور تبدیل شده است.
نوع گونه‌های گیاهی منطبق بر زیست‌بوم شهر و ایجاد و استفاده از سیستم آبیاری با آب خام از مباحثی است که در این زمینه و در راستای مباحث زیست‌محیطی به انجام رسیده است و گسترش آن نیز نیاز به حمایت‌هایی از دیگر دستگاه‌ها دارد.
در خصوص مباحث مدیریت پسماند نیز، امروز شهر قم نخستین شهری است که دفن مستقیم پسماند را به صفر رسانده و توانسته است تمام پسماند روزانه شهر را به تفکیک برساند، علاوه بر آن بی‌خطرسازی پسماند عفونی و پزشکی نیز از دیگر اقداماتی است که طی سال‌های اخیر به انجام شده است و می‌تواند الگویی برای دیگر شهرها و کلان‌شهرهای کشور باشد.
شاهد کاهش حمایت‌ها برای توسعه حمل‌ونقل عمومی هستیم
ایمنا: ترافیک شهری از دیگر مسائلی است که شهرداری‌ها به‌نوعی داعیه‌دار آن هستند، از نظر شما وضعیت شهرداری‌ها از جمله شهرداری قم در این حوزه چگونه است؟
سقائیان‌نژاد: مباحث مربوط به حمل‌ونقل و ترافیک در شهرها به علت ارتباط مستقیمی که با مردم و شهروندان دارد، جزو دغدغه‌هایی است که نه تنها نیاز به اقدام عملیاتی در شهر دارد، بلکه نیازمند پشتوانه حاکمیتی است.
شهرداری‌ها اجرا کننده طرح‌های ترافیکی مصوب در مراجع استانی هستند، اما در مباحث حمل‌ونقل عمومی در شهرها، متولی اصلی شهرداری‌ها هستند. در گذشته برای حمل‌ونقل عمومی مشوق‌ها و تسهیلات دولتی مناسب و راهگشایی برای این امر اختصاص می‌یافت، اما امروز به‌رغم افزایش قیمت‌ها و کمبود تولید، شاهد کاهش حمایت‌ها نیز هستیم.
البته در این شرایط نیز پیگیری‌هایی انجام شده است و شهرداری‌ها به‌صورت مستقیم توانسته‌اند اقداماتی را به انجام برسانند، در شهر قم نیز عمر ناوگان اتوبوس‌رانی با چند مرحله خرید اتوبوس‌های نو یا تعمیرات اساسی اتوبوس‌های قدیمی به حدود دو سال رسیده است، هرچند بار مالی این خرید متوجه شهرداری است، اما به علت نیاز شهروندان به سیستم حمل‌ونقل عمومی جامع و کامل، این امر همچنان در برنامه‌های شهرداری‌ها قرار دارد و در صورت وجود ظرفیت‌های کشوری برای تأمین و فروش اتوبوس‌های شهری یا دیگر سامانه‌های حمل‌ونقلی، منابع آن نیز تأمین و اتوبوس‌ها به چرخه حمل‌ونقل عمومی وارد خواهند شد.
سازمان فرهنگی مأمور پیاده‌سازی رویکرد مسجد محوری در محلات مختلف شهر است
ایمنا: ورود شهرداری‌ها به حوزه فرهنگ و مباحث مرتبط در این حوزه چگونه بوده است و راهبرد اصلی در این زمینه از نظر شما چیست؟
سقائیان‌نژاد: شهرداری‌ها هرچند وظایف مختلف فرهنگی و اجتماعی را در رئوس فعالیت‌های خود دنبال می‌کنند، اما این فعالیت‌ها بیشتر معطوف به امور جاری است که علاوه بر متولیان دیگر در سایر دستگاه‌ها و نهادها، رویکرد مردمی آن نیز باید تقویت شود؛ در این رویکرد شهرداری‌ها می‌توانند نقش پشتیبان را بر عهده داشته باشند و در مقابل به اموری بپردازند که مغفول مانده است و توان و ظرفیت شهرداری‌ها در این زمینه می‌تواند اثرگذار باشد.
نقش نهادهای اجتماعی و در رأس آن مساجد از مصادیق بارز این رویکرد است، طی سال‌های اخیر در مجموعه شهرداری قم با تعریف این هدف، بعد حمایتی از مساجد تقویت و به سازمان فرهنگی نیز مأموریت داده شده است تا رویکرد مسجدمحوری در محلات مختلف شهر را پیگیری کند که در این زمینه طرح‌هایی از جمله محراب شهر به مرحله اجرا رسیده است.
تخصیص بودجه‌های حوزه فرهنگی و اجتماعی نیز با توجه به اهمیت آن طی سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است و با رشد حدود ۶۰۰ درصدی بودجه چه به صورت مستقیم و چه به‌صورت غیرمستقیم در فعالیت‌های جاری و عمرانی شهرداری قم در قالب پروژه‌های مختلف همراه بوده است.
توسعه فضاها و اماکن فرهنگی، ورزشی و اجتماعی از جمله ورزشگاه‌ها، فرهنگسراها و خانه موزه شهدا از اقداماتی است که در حوزه فرهنگی و اجتماعی طی سال‌های اخیر به صورت ویژه مورد اهتمام قرار گرفته است تا در راستای ایجاد و ارتقای زیرساخت‌های فرهنگی و اجتماعی شهر که متولی مشخصی ندارد، بتوان نقش سازنده و اثرگذار را ایفا کرد.
نیازمند التزام قطعی در زمینه درآمدهای پایدار هستیم
ایمنا: در زمینه درآمدهای پایدار و تأمین هزینه‌های مدیریت شهری، رویکردهای اجرایی فعلی به چه میزان با سیاست‌گذاری و اهداف تعریف شده تطابق دارد؟
سقائیان‌نژاد: رکن اصلی در نظام درآمدی فعلی شهرداری‌ها به‌طور عمده بر مبنای فروش تراکم شکل گرفته است، به نحوی که فرایندی ایجاد شده است تا اقدامات خارج از چارچوب قوانین توسط برخی انجام می‌شود و سپس با پرداخت جرایم، این مباحث شکل قانونی پیدا می‌کند، به‌طور قطع این رویکرد در آینده چالش‌های بی‌شماری را برای شهر ایجاد خواهد کرد؛ البته باید توجه داشت که شهرداری‌ها نیز در این فرآیند اثرگذاری کمی دارند، ساختار درآمد و هزینه شهرداری‌ها و کمبود منابع موجب گسترش این رویکرد شده است.
اگر بتوان در زمینه درآمدهای پایدار و آنچه در قانون برای شهرداری‌ها در نظر گرفته شده است، التزام قطعی پیدا کرد، بسیاری از معضلات حل خواهد شد و می‌توان از این رویکرد فاصله گرفت؛ البته در شرایط موجود نیز حوزه شهرسازی اقداماتی قابل توجهی را در این زمینه در دستور کار دارد و تلاش شده است تا زمینه بهره‌گیری از رویکردهای معماری و شهرسازی ایرانی و اسلامی در ساخت‌وسازهای شهری قم لحاظ شود.
مشوق‌های بازسازی بافت فرسوده شهری، گسترش پهنه‌های ویلایی و محدودسازی تراکم‌ها از اقداماتی است که به‌رغم بعد هزینه‌ای برای شهرداری اجرای آن در دستور کار قرار گرفته است، بحث نماها در سیما و منظر شهر نیز از دیگر مواردی است که در این راستا شهرداری قم برای آن برنامه‌ریزی دارد و منطبق با هویت شهر قم به آن پرداخته است.
نظر شما