به گزارش خبرگزاری ایمنا، شهادت مشکوک و ناگهانی آیت‌لله سیدمصطفی خمینی، فرزند امام خمینی (ره) در آبان سال ۱۳۵۶ زمینه‌ساز شکل‌گیری تجمعات مردمی بسیاری در ایران شد و موجبات پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی را با رهبری مرجعیت دینی فراهم کرد.
مردم با شهادت فرزند امام در سراسر کشور مجالس ختمی برگزار کردند و همین امر موجب شد تا بیشتر حول شخصیت علما و روحانیون جمع شوند و نسبت به رژیم ستم‌شاهی برائت پیدا کنند. همین موضوع ترس و ارعاب دستگاه پهلوی را به همراه داشت تا جایی که موجب شد مقاله‌ای را با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در هفدهم دی ۱۳۵۶ به نگارش احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات منتشر کنند که سراسر توهین و جسارت به امام بود تا به گمان خود جایگاه و نقش امام خمینی (ره) را در جامعه تضعیف کرده باشند.
مردم قم در روز هفدهم دی در حالی که هنوز کامیون روزنامه به این شهر نرسیده بود، به انتشار این مقاله و ظلم‌های خاندان پهلوی واکنش نشان دادند؛ پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی در این باره نوشته است: «انتشار مقاله توهین‌آمیز در روزنامه اطلاعات قبل از هر جا با واکنش خشم‌آلود مردم قم روبه‌رو شد. با وجود اینکه هنوز روزنامه به قم نرسیده بود، اما خبر آن در قم پخش شده بود. به همین خاطر عصر شنبه، هفدهم دی ۵۶ که کامیون حامل روزنامه وارد شهر قم شد، عده کثیری از مردم به آن هجوم بردند و در لحظه‌ای روزنامه‌ها را به آتش کشیدند.»
مردم به همراه علما صبح روز هجدهم دی به منزل آیت‌الله گلپایگانی رفتند. جمعیت زیادی در محوطه درونی و بیرونی منزل ایشان حضور داشتند. ایشان با چهره‌ای غمگین و افسرده وارد شدند؛ آیه استرجاع (انا لله و انا الیه راجعون) را خواندند و ادامه دادند: «ما هم از وارد شدن این ضایعه بزرگ بر جامعه روحانیت و بر فقه و اجتهاد خبردار شدیم. این‌ها اشتباه می‌کنند؛ این‌ها فکر نکنند، ما دیگر سکوت کرده‌ایم و چیزی نخواهیم گفت و دست برمی‌داریم. این‌ها باید بدانند که اگر سر نیزه را حتی به زیر گلوی ما بگذارند، ما حرفمان را می‌زنیم.»
در ادامه طلاب و مردم قم در روز نوزدهم دی با تعطیل کردن درس و کسب و کار خود در میدان آستانه این شهر تظاهرات گسترده‌ای را انجام دادند که تا پاسی از شب ادامه داشت؛ مزدوران شاه در همان ابتدای امر، به مردم حمله کردند و آنها را با شلیک مستقیم به خاک و خون کشیدند.
روایت شاهدان عینی از واقعه
شاهدان عینی واقعه نوزدهم دی را چنین روایت کرده‌اند: «تنها چیزی که در منطقه درگیری به چشم می‌خورد عبا، عمامه و کفش‌هایی بود که از روحانیان و مردم به جا مانده و آغشته به خون بود. مردم به خیابان‌های اطراف رفته، این شعار را سر می‌دادند از جان خود گذشتیم، با خون خود نوشتیم، یا مرگ یا خمینی.»
یکی از طلاب حاضر در قیام نوزدهم دی نیز این‌طور روایت کرده است: «حدود ساعت ۱۱ و ۳۰ دقیقه صبح بود که وارد خیابان چهار مردان شدیم، لحظه به لحظه بر تعداد جمعیت افزوده می‌شد که ناگهان گاردهای شهربانی جلوی ما ظاهر شدند. در این هنگام رئیس شهربانی به نام جوادی به راننده ماشین گریدری که آنجا حضور داشت دستور حرکت به روی مردم را صادر کرد. او هم به سرعت به سوی جمعیت حرکت کرد و مردم نیز با عجله برگشتند و به علت کثرت جمعیت روی هم ریختند. راننده گریدر با یک عقب و جلو کردن مجدد، دوباره به سوی جمعیت هجوم برد و قبل از رسیدن به مردم ترمز کرد و جمعیت دوباره به روی هم افتادند. این عمل چند بار تکرار شد. گروهی از مردم به خاطر ترس از گریدر، زیر ماشین‌های پارک شده، دراز کشیده بودند. گروهی از مردم نیز به وسیله باتوم مجروح شدند.»
در این میان، ساواک به عنوان پلیس مخفی، امنیت داخلی و سرویس اطلاعاتی ایران در زمان پهلوی در گزارشی وقایع این روز را چنین شرح داده است: «در تظاهرات امشب به عنوان اعتراض، حدود ۱۰۰ عدد روزنامه اطلاعات را پاره کردند. ضمناً به عنوان اعتراض نسبت به توهینی که در روزنامه اطلاعات به خمینی شده بود، همه درهای حوزه بسته بود.»
تعداد شهدا مشخص نبود!
در این واقعه تاریخی تعداد شهدا و مجروحان و آسیب‌دیدگان برای محققین تاریخ انقلاب اسلامی مشخص نیست؛ چرا که اسناد قیام مردم قم به شدت مورد سانسور ساواک قرار گرفت. آیت‌الله گلپایگانی یک روز پس از حادثه در نامه‌ای به آیت‌الله خوانساری نوشته است: «مأموران دولت به جای توجه به اعتراضی صحیح و منطقی آقایان طلاب و مردم بی‌دفاع، اعمالی که در تمام جوامع بشری محکوم است مرتکب و با اسلحه گرم با آنها روبه‌رو شدند و عده‌ای بی‌گناه را به قتل رساندند و جمع زیادی را مجروح و مصدوم کردند.»
ساواک اما در گزارشی تعداد تظاهرکنندگان را حدود ۱۰ هزار نفر از طلاب علوم دینی و متعصبین مذهبی اعلام کرد و گفت که در نتیجه درگیری شش نفر شهید و ۹۲ نفر مجروح شدند. ساواک در اسناد خود تنها به نام برخی از شهدا اشاره کرد که از آن جمله می‌توان به طلبه شهید محمدرضا انصاری، شهید حیدر رضایی ۱۳ ساله، طلبه شهید مرتضی شریفی، علی‌اصغر خمسه‌ای، طلبه شهید علی‌اصغر ناصری و شهید غلام‌رضا همراهی اشاره کرد، اما آنتونی پارسونز به عنوان سفیر انگلیس به نقل از مخالفین پهلوی تعداد شهدا را ۱۰۰ نفر برآورد کرده بود.
رهبر معظم انقلاب در دیدار با مردم قم فرمودند: «دو مطلب را در باب نوزدهم دی عرض می‌کنم: یکی اینکه لازم است ما از یاد نوزدهم دی و حادثه نوزدهم دی حراست کنیم و نگهبانی کنیم، یکی هم این است که باید از محتوا و مضمون حماسه نوزدهم دی حراست و نگهبانی کنیم. از خود آن حماسه بایستی حراست کنیم و نگهبانی کنیم، چون این یکی از نقطه‌های اوج حیات ملت ایران بود، اما نگهبانی از محتوای این حادثه، به خاطر اینکه راویان خائن و تحلیلگران مغرض سعی می‌کنند محتوای حوادث بزرگ را به سود خودشان و به سود قدرت‌های غاصب دنیا تغییر بدهند.» (۱۹/۱۰/۱۳۹۹)
تبعید علمای مؤثر در قیام
پس از قیام نوزدهم دی، رژیم پهلوی ده تن از علما، روحانیون و بازاری‌های قم را محکوم به تبعید کرد که در میان آنان نام افرادی همچون آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله نوری همدانی، آیت‌الله یزدی، آیت‌الله خزعلی، آیت‌الله گرامی به چشم می‌خورد.
همراهی گسترده مردم با علما
اما آنچه که در قیام تاریخی مردم قم علیه رژیم ستم شاهی بسیار حائز اهمیت به نظر می‌رسد؛ همراهی گسترده مردم با روحانیت است. بر اساس روایت‌های تاریخی مردم قم با شنیدن خبر توهین به امام خمینی (ره) مقابل منزل علما رفتند و با کسب تکلیف از آنها به این اقدام دست زدند. در آن روز بیوت آیات عظام یزدی، مکارم شیرازی، وحید خراسانی، مشکینی، نوری همدانی، میرزاهاشم آملی و علامه طباطبایی مملو از جمعیتی بود که دیگر یارای تحمل ظلم و ستم و اهانت‌های حکومت پهلوی نداشتند و همین تبلیغ و بیدارگری شبکه روحانیت در سراسر کشور موجب گرم‌تر شدن آتش تنور انقلاب شد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی به سه نکته در خصوص قیام تاریخی مردم قم اشاره فرموده‌اند: «نکته اول، سرعت عمل است. [مردم قم] زود احساس تکلیف کردند. نکته دوم، خطرات بزرگ این کار را که این خطرات را می‌دانستند و می‌شناختند به جان خریدند، پذیرفتند. نکته بعدی این است که بهنگام حرکت کردند.» (۱۹/۱۰/۱۴۰۱)
بر همین اساس می‌توان گفت قیام نوزدهم دی مردم قم در سال ۵۶ که در راستای حمایت از مرجعیت دینی شکل گرفت، دومین حرکت سیاسی و اثرگذار بعد از قیام ۱۵ خرداد سال ۴۲ و نقطه عطفی در مسیر پیروزی انقلاب اسلامی بوده است؛ به طوری که پس از آن به صورت سلسه‌وار و در چهلم شهدای قم قیام‌های مردمی در شهرهایی چون تبریز، یزد و دیگر نقاط کشور شکل گرفت و در نهایت با استمرار آن در شهرهای دیگر به سرنگونی رژیم شاهنشاهی منجر شد.
به هر روی، قیام نوزدهم دی سند افتخار روحانیون مبارز انقلابی است و امروز هم روحانیون و طلاب مانند گذشته تحت امر ولایت فقیه نقش کلیدی، روشنگرانه و حمایت‌گرانه خود را در بین مردم ایفا می‌کنند.
رهبر معظم انقلاب با اشاره به نقش روحانیون در این قیام تاریخی فرموده‌اند: «رهبر این حرکت عمومی یک مرجع تقلید بود؛ یک روحانی بزرگ، یک شخصیّت برجسته‌ی مبلّغ و مروّج مبانی معرفتی دینی. این رهبر بزرگ از روز اولِ مبارزه هم مردم را به دین دعوت می‌کرد؛ از اوّل مبارزه، از سال ۴۱، دعوت امام متکی به مبانی دینی بود و اگر اعتراض می‌کرد، اگر پیشنهاد می‌کرد، همه متّکی بود به مبانی دینی. پس حرکت مردم اساساً یک حرکت دینی بود، به خاطر اینکه با رهبری امام بود، با تعلیم و هدایت و راهنمایی امام بود و امام یک مرجع تقلید بود، یک روحانی برجسته بود و کار امام از اوّل متّکی به مبانی دینی بود؛ این یک نکته که نکته‌ی بسیار مهمی است.» (۱۹/۱۰/۱۳۹۹)
سفر کارتر به ایران و اهانت به مقدسات؛ زمینه‌ساز اعتراض مردم ایران
محسن نصری، استاد علوم سیاسی دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا به تشریح این قیام تاریخی پرداخت و اظهار کرد: اگر بخواهیم ریشه تاریخی قیام نوزدهم دی مردم قم را بررسی کنیم، باید به زمانی رجوع کنیم که کارتر هم‌زمان با آبان سال ۵۵ در ایران رئیس‌جمهور آمریکا شد؛ پس از آن فرح در خردادماه سال ۵۶ به آمریکا سفر کرد تا روابط دربار پهلوی با دموکرات‌های حاکم بر آمریکا بهتر و بیشتر شود.
وی با بیان اینکه روابط شاه ایران با جمهوری خواهان آمریکا بهتر بود، افزود: دهم آبان سال ۵۶ محمدرضا پهلوی به همراه همسرش فرح برای دیدار با کارتر به آمریکا سفر کرد؛ بازدید از شاه و فرح ۵۰ روز بعد صورت گرفت و دهم دی سال ۵۶ کارتر و همسرش به ایران سفر کردند.
استاد علوم سیاسی دانشگاه اصفهان ادامه داد: ورود کارتر به ایران مقارن با ایام محرم و سفر و عزاداری مردم بود، اما شاه بدون توجه به این نکته جشن مفصلی برای استقبال از کارتر ترتیب داد؛ در آن جشن مشروب نوشیدند و رقص و پایکوبی کردند که همین مسئله یکی از زمینه‌های اعتراض مردم ایران را شکل داد.
مدعی بودند امام ایرانی نیست
وی تشریح کرد: شاه یک هفته بعد از بازگشت کارتر به آمریکا و در هفدهم دی سال ۵۶ مقاله‌ای در روزنامه اطلاعات منتشر کرد که در آن به امام خمینی (ره) توهین شده بود؛ در آن مقاله نوشته شده بود که اولاً امام وابسته به شوروی است و این آیت‌الله مارکسیست و کمونیست است و دوم اینکه امام اصلاً ایرانی نبوده و هندی است.
نصری اضافه کرد: به دلیل اینکه پدربزرگ امام خمینی (ره) مدتی برای تبلیغ به هند رفته بود، همچنین یکی از برادران بزرگ ایشان هم برای تبلیغ دین اسلام به هند سفر کرده بود؛ مدعی بودند که امام ایرانی نیست و انقلابیون نباید از او پیروی کنند.
وی با اشاره به طرح مسئله هندی‌تبار بودن امام از جانب رژیم پهلوی تاکید کرد: برخلاف برخی ملل که در آنها ملاک برای داشتن شناسنامه خاک است، در کشور ما ملیت بر اساس خون است و ایرانیان با زندگی در کشوری دیگر می‌توانند به سفارت ایران مراجعه کنند و شناسنامه ایرانی هم داشته باشد.
هراس رژیم پهلوی از پایگاه اجتماعی روحانیت
کارشناس مسائل سیاسی اظهار کرد: رژیم پهلوی با اینکه امام را ۱۴ سال در تبعید قرار داده بود و وسایل ارتباطی امروز هم در اختیار امام نبود، اما همچنان از امام هراس داشتند، چرا که امام پایگاه اجتماعی مهمی در ایران به دست آورده بود.
وی ادامه داد: به دنبال چنین توهین‌هایی به امام خمینی (ره) در شماره هفدهم دی روزنامه اطلاعات؛ مردم قم هجدهم دی تجمعاتی انجام دادند که چرا باید به مرجع تقلید ما توهین شود؟ و بعد هم در ۱۹ دی تجمع بزرگی در منزل آیت الله یزدی انجام شد که سخنرانی مفصلی توسط آیت‌الله یزدی و آیت‌الله نوری همدانی انجام شد و بعد درگیری مردم قم با رژیم پهلوی رخ داد.
نصری تصریح کرد: حکومت پهلوی نتوانست تجمع اعتراضی و مسالمت‌آمیز مردم قم را تحمل کند و پس از آنکه شماری از مردم به شهادت رسیدند، حرکت اعتراضی مردم شدت گرفت.
وی اضافه کرد: در ادامه و در چهلم شهدای قم مردم تبریز و بعد یزد و اصفهان به خیابان‌ها ریختند و اعتراضات گسترده‌ای شکل گرفت تا اینکه در سال ۵۷ پیروزی انقلاب اسلامی به وقوع پیوست.
انس مردم با علمای دین زمینه ساز قیام‌های مردمی شد
استاد علوم سیاسی دانشگاه اصفهان در ادامه به نقش روحانیون در شکل‌گیری قیام مردم اشاره کرد و گفت: نکته اساسی آن است که انس و ارتباط مردم با علمای دین به ویژه امام زمینه‌ساز قیام‌های مردمی و پیروزی انقلاب شد و مردم نشان دادند وقتی رژیم پهلوی به امام، مرجع یا حتی یک روحانی توهین می‌کند، مردم خون می‌دهند.
وی ادامه داد: نکته بعدی این است که محور حرکت مردم، علما و طلاب حوزه علمیه قم هستند و نکته سوم این است که قیام مردم قم نشان داد که علما و روحانیون به عنوان مبلغان دین اسلام پایگاه عظیم اجتماعی در جامعه ایران دارند.
تلاش دشمن برای تضعیف ارتباط مردم با روحانیت
نصری تاکید کرد: جنگ شناختی، رسانه‌ای و تبلیغاتی دشمن علیه روحانیت از آن زمان آغاز شد و امروز شدت گرفته است؛ چرا که می‌خواهند جایگاه علما و روحانیون و متخصصان دینی را در بین مردم ضعیف کنند.
وی خاطرنشان کرد: دشمن با ابزارهای رسانه‌ای تلاش می‌کند حرکت انقلابی در بین مردم شکل نگیرد و جامعه ما یک قدم به جلو حرکت نکند، بر همین اساس سعی می‌کند، ارتباط مردم با متخصصان دینیشان را ضعیف کند.
نظر شما