به گزارش خبرنگار ایمنا، مردم به خوبی آگاه هستند که محیط زیست سالم شرط اصلی برخورداری از زندگی سالم بوده، انسان سالم، محور توسعه پایدار است و هرگونه پیشرفت، توسعه و خلاقیت در جامعه منوط به سلامت جسمی و روحی آحاد آن جامعه و تنها در محیطی شاداب و با نشاط و سالم امکان‌پذیر می‌شود، این در حالی است که در برخی از جوامع شاهدیم که نبود رعایت الگوهای بسیار ساده زیست محیطی مانند رعایت اصول صحیح جمع‌آوری بازیافت و دفع آن یا جلوگیری از پراکنده شدن آنها در شهر و طبیعت مشکلاتی را برای سلامت افراد ایجاد کرده است، از این‌رو در جهان امروز بازیافت و رعایت اصول توسعه پایدار و حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست به عنوان دو فراز و هدف ارزشمند جامعه را نه تنها در سطح کشورها، بلکه در سطح کره خاکی مورد توجه قرار داده است.
بر اساس آمار سازمانی که داده‌های آماری جمعیتی به‌روز را درباره تمام کشورها ارائه می‌دهد، در سال ۲۰۲۱ ایران رتبه ۱۷ در تولید زباله را داشت، همچنین به نقل از اطلس کلانشهر تهران هر فرد به‌طور متوسط سالانه شش برابر وزن خود زباله تولید می‌کند، متوسط سرانه زباله تولید شده در تهران ۳۲۰ کیلوگرم است، از سوی دیگر در حالی که سرانه تولید زباله در جهان حدود ۱۱۰ کیلوگرم در سال و سرانه روزانه در مقیاس جهانی ۲۵۰ تا ۳۰۰ گرم است، این رقم در ایران ۶۰۰ گرم و در شمال شهر تهران ۱۲۰۰ گرم است.
آن‌گونه که حبیب راضی، مدیرکل دفتر محیط زیست و خدمات شهری سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور اظهار کرده است؛ روزانه ۴۵ هزار تن زباله در مناطق شهری و ۱۰ هزار تن در مناطق روستایی تولید می‌شود و متوسط سرانه تولید زباله هر نفر در شهر ۷۶۰ گرم و در روستاها ۴۸۵ گرم است، نزدیک به ۶۵ درصد از پسماندهای تولیدی تر و ۳۵ درصد آن خشک است و ۲۵ درصد از پسماندهای تولیدی پردازش و ۷۵ درصد باقی‌مانده بدون فرایند پردازش به‌طور مستقیم دفن و ۱۰ درصد در مبدا تفکیک می‌شود.
در همین راستا؛ مهدی خادم ثامنی، مدیرکل دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست با بیان اینکه هدفمند کردن نقش دولت‌ها و ملت‌ها در راستای حفظ محیط زیست موضوع مهمی است که به دلیل انباشت شدن مشکلات محیط زیستی، بازیافت معیوب پسماندها یا رهاسازی در طبیعت در سراسر جهان با قوانین سختگیرانه دنبال می‌شود، اظهار کرده است؛ پسماند ماده‌ای است جامد، مایع یا گاز و از فعالیت روزمره انسان حاصل می‌شود که از نظر تولیدکننده زائد است، پسماندها به پنج گروه عادی، صنعتی، ویژه و خطرناک، بیمارستانی و کشاورزی تقسیم می‌شوند، از این‌رو در ایران سالانه حدود ۲۱ میلیون تن پسماند عادی، ۳۰ الی ۳۳ میلیون تن پسماند صنعتی و هشت تا ۱۱ میلیون تن پسماند ویژه یا خطرناک، ۱۲۰ هزار تن پسماند بیمارستانی و ۱۷۰ میلیون تن پسماند کشاورزی تولید می‌شود که این میزان پسماند تولیدی نیاز به مدیریت اجرایی دارد و باید دوباره به چرخه تولید برگشته و به ماده اولیه‌ای برای چرخه‌های بعدی تبدیل شود.
وی حفاظت از محیط‌زیست در برابر آثار زیانبار پسماندها را وظیفه تمام اشخاص حقیقی و حقوقی دانست و با اشاره به نقش پلاستیک‌ها در آلودگی محیط‌زیست اعلام کرده است؛ هزینه جمع‌آوری کیسه‌های پلاستیکی نازک بسیار پر هزینه و دشوار است و بازیافت این کیسه‌ها نیز مقرون به صرفه نیست، سالانه حدود ۵۰۰ میلیارد کیسه پلاستیکی و ۳۸۰ میلیون تن پلاستیک در دنیا تولید می‌شود، براساس آمار وزارت صمت ۱۷۵ هزار تن پلاستیک در ایران تولید می‌شود که البته این میزان سال به سال تغییر پیدا می‌کند. از سوی دیگر عمر مراکز زباله در کشور بعضاً به ۴۰ سال می‌رسد که همین موضوع باعث بروز مشکلات زیست محیطی و اجتماعی شده است.
استان‌های شمالی کشور دیگر جایی برای دفن پسماند ندارند
بر این اساس علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست طی ششم مهر امسال در چهل و پنجمین جلسه ستاد ملی مدیریت پسماند کشور با دستور جلسه مربوط به مدیریت پسماند استان گلستان توضیح داد: در بازدیدی که از سایت زباله آزادشهر داشتم، متوجه شدم که بوی آن بسیار مشمئز کننده است و تا کیلومترها ادامه دارد، مکان‌یابی این سایت در کنار بستر یک رودخانه و در کانون ارزشمندترین اراضی کشاورزی استان از سال‌های قبل انجام شده و از نظر فنی و تکنیکال مکان‌یابی اولیه آن به طور کامل نابجا بوده است. عجیب‌تر اینجاست که با وجود اینکه مکان‌یابی نادرست این سایت سال‌های بعد مشخص شد، اما باز هم سرمایه‌گذاری مبتنی بر توسعه و ایجاد تجهیزات جدید در این سایت در سال ۹۶ و ۹۷ انجام شد که این کار هم نادرست بوده است، به‌طور کلی استان‌های شمالی ما در حقیقت با توجه به درجه حرارت و رطوبت شرایط دفن را ندارند، اما در شرق استان گلستان از نظر اقلیمی شرایط کمی متفاوت است و می‌تواند در صورت همکاری پذیرای بخشی از پسماند سایر استان‌های شمالی باشد.
وی با اشاره به آئین‌نامه کاهش پلاستیک، اعلام کرده است؛ بر اساس این آئین‌نامه سالانه ۲۰ درصد نایلون و پلاستیک‌های زیر چهار میکرون ضخامت در کشور باید کاهش پیدا کند، به طوری که در یک بازه زمانی پنج ساله باید به صفر برسیم، همچنین مردم باید از ظروف سازگار با طبیعت و همچنین نایلون‌های غیرپلاستیکی با جنس‌هایی مانند پارچه استفاده کنند، چراکه وقتی به طبیعت افزوده می‌شود یک بازه زمانی بسیار طولانی مدتی را باید طی کند تا کم‌کم جذب خاک شود، از این‌رو بازگشت به زمان زندگی بدون «یکبار مصرف‌ها»، یعنی طبیعت را از بین بردن و این اتفاق نیز افتاد، اما ما به نوعی در حال بازگشت به آن زمان هستیم.
لازم است به این نکته اشاره کنیم که به گفته کارشناسان زیست محیطی؛ هر ایرانی روزانه به‌طور میانگین سه کیسه پلاستیکی مصرف می‌کند که متوسط عمر استفاده از هر کیسه تنها ١٢ دقیقه است، در حالی‌که برای حذف هر کدام از این کیسه‌ها از طبیعت زمان قابل توجهی نیاز است، علاوه بر این ظروف یکبار مصرف پلاستیکی، سفره‌های پلاستیکی، بسته‌بندی‌های پلاستیکی و غیره در کشور به مقادیر زیاد تولید شده‌اند که به دلیل تغییر سبک زندگی مردم در دهه‌های اخیر بسیار مورد استفاده قرار گرفته و فشاری دوچندان بر محیط زیست وارد کرده است. همچنین تکثر کیسه‌های پلاستیکی در تفکیک پسماندها و بازیافت آنها از اهمیت بالایی برخوردار است، بر اساس آمار جهانی، ایران جزو ۲۰ کشور اول دنیا در تولید زباله پلاستیکی است، سالانه چهار میلیون تن زباله پلاستیکی تولید می‌شود که نیم میلیون تن از آن مربوط به کیسه‌های پلاستیکی است، هر ایرانی روزانه به‌طور متوسط سه کیسه پلاستیکی مصرف می‌کند که ۹۶ درصد از آنها مستقیم وارد سطل زباله می‌شود، لذا باتوجه به آمار بالای تولید پسماند در کشور و اثرات مخرب آن بر سلامت انسان و محیط‌زیست به نظر می‌رسد بازنگری در موضوع مدیریت پسماند دارای اهمیت بسیاری باشد.
محققان بر این عقیده‌اند، تنها نیمی از تمام پلاستیک‌های تولید شده تنها یکبار مورداستفاده قرار می‌گیرد و سپس دور ریخته می‌شود؛ آنان تخمین زدند که بیش از ۸.۳ میلیارد تن پلاستیک از اوایل دهه ۱۹۵۰ تولید شده و پایان عمر حدود ۶۰ درصد از آنها محل دفن زباله‌ها یا محیط طبیعی شده است، چراکه هر کیسه پلاستیکی به‌طور متوسط تنها ۲۵ دقیقه مورد استفاده قرار می‌گیرد و بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ سال زمان برای بازیافت نیاز دارد، همچنین هر دقیقه یک‌میلیون کیسه پلاستیکی و پنج تریلیون کیسه پلاستیکی یکبار مصرف استفاده می‌شود که ۸۰ درصد آنها بسترهای دریایی، بیابان‌ها و دشت‌ها، را فرا گرفتند.
کارشناسان معتقدند؛ با افزایش جمعیت جهان و گسترش صنایع، استفاده انسان از موادمصرفی رو به افزایش گذاشته و متعاقب آن ازدیاد ضایعات و پسماندهای جامد و نیز آلودگی محیط زیست را به دنبال داشته است که این امر نیز آینده سیاره زمین را به مخاطره انداخته، به طوری که بازیافت مواد یکی از مهم‌ترین ارکان برای جلوگیری از زوال مواد و منابع تجدیدپذیر و ناپذیر محسوب می‌شود، زیرا تا چند دهه گذشته، تنها هدفی که در مدیریت زباله‌ها یا همان پسماندها دنبال می‌شد، دور کردن آنها از محیط زندگی مردم بود، اما با تغییر سبک زندگی و روند فزاینده تولید پسماندها به تدریج روش‌های جدیدی همچون تولید کود آلی و بازیافت اجرا شده است تا زباله‌ها مدیریت شوند، در این راستا شهرداری اصفهان سامانه هوشمند جمع‌آوری پسماند خشک با عنوان «اصپاک» در بستر سامانه «اصفهان من» که در سطح کشور نیز پیشگام است، را با هدف حفاظت از محیط‌زیست طی استفاده از انواع فناوری‌های نوین در دستور کار قرار داده است.
کارشناسان اعتقاد دارند؛ روزانه حدود هزار تن زباله وارد کارخانه پردازش پسماندهای اصفهان می‌شود که ۷۰ تن آن کیسه نایلونی است که بخشی از آنها بازیافت و بقیه دفن می‌شود. با احتساب حدود ۶۰۰ هزار خانوار در شهر اصفهان و با یک حساب ساده اگر هر خانوار اصفهانی برای خریدهای خود در طول هفته حداقل پنج کیسه نایلونی مصرف کند، هر هفته حجم قابل‌توجهی کیسه نایلونی مصرف می‌شود و اگر شهروندان هنگام خرید کیسه پارچه‌ای داشته باشند، کیسه نایلونی کمتری مصرف خواهد شد و می‌توان به حفظ محیط زیست کمک کرد.
بیشترین پسماند تولیدی مربوط به پسماندهای عادی و خانگی است
جواد وروانی، دانشیار محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی و فعال حوزه محیط زیست در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با اشاره به خطرات جبران‌ناپذیر پسماندها بر محیط‌زیست، اظهار می‌کند: آلودگی‌های محیط‌زیستی شامل سه عنصر آب، خاک و هوا می‌شوند که پسماندها، پتانسیل‌های آلودگی زیست‌محیطی در سه حوزه را دارند و حتی این آلودگی به محیط‌زیست خلاصه نمی‌شود و باعث بروز بسیاری از بیماری‌ها و سرطان‌ها برای افراد می‌شود، زیرا وقتی آب، خاک و هوا آلوده شد تأثیر مستقیمی در تهدید سلامت افراد دارد.
وی با بیان اینکه پسماندها براثر کاربری آن تقسیم می‌شود، می‌گوید: بر اساس جنس و نوع ماده‌ای که در پسماندها وجود دارد، پسماندها طبقه‌بندی می‌شود، اما در حال حاضر پسماندهای پزشکی در بین دسته‌بندی پسماندها بیشترین خطرات را برای محیط‌زیست و انسان دارند.
این دانشیار محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی می‌افزاید: نمی‌توان گفت کدام دسته از پسماندها بیشترین آلودگی را در کشور ایجاد کرده‌اند و هر منطقه از کشورمان یک نوع از دسته‌بندی پسماند در آن بیشتر و محیط‌زیست و سلامت افراد آن منطقه را به خطر انداخته است، اما در مجموع بیشترین پسماند تولیدی مربوط به پسماندهای عادی و خانگی است، زیرا جمعیت خانوارها در روستاها و شهرها هرروز رو به افزایش است.
وروانی اظهار می‌کند: یکی از ساده‌ترین روش‌های که در کشور برای دفن پسماند انجام می‌شود، دفن فیزیکی آنها است که این شیوه تنها پنهان کردن پسماند و مشکل است و این دفن پسماندها به‌صورت فیزیکی، علمی و بی‌خطر برای محیط‌زیست نیست و روش اصولی مدیریت پسماند بی‌خطر سازی و بازیافت آن است.
وی می‌گوید: خلأهایی که در مدیریت پسماند وجود دارد این است که از پسماندها بهره‌وری بهینه‌ای نمی‌شود منظور از استفاده تبدیل کردن پسماند به انرژی، بازیافت و تولید ثروت و اشتغال برای افراد جامعه است، امروزه پسماندها در کشورهای توسعه یافته به عنوان طلای کثیف شناخته می‌شوند، زیرا این کشورها با بازیافت این پسماندها ضمن تولید انرژی، اشتغال و تولید ثروت ایجاد کرده‌اند.
زباله‌ها، پلیدترین مواد موجود روی زمین
اسماعیل کهرم، بوم شناس و فعال محیط زیست با اشاره به اهمیت مسئله پسماندها در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا پیرامون اینکه روزانه به علت استفاده‌های عدیده از پلاستیک به صورت یکبار مصرف و تبدیل سریع به زباله‌های غیرقابل بازیافت مشکلات و معضلات زیست محیطی فراوانی برای کره زمین ایجاد می‌شود، می‌گوید: در کشورهای پیشرفته تدابیر مهمی برای منسوخ کردن استفاده پلاستیک در طبیعت اندیشیده شده و راه‌های جایگزین مختلفی را امتحان کرده‌اند، بعضی از کشورها به جای کیسه‌های پلاستیکی از کیسه‌های پارچه‌ای یا مقوایی در طبیعت استفاده می‌کنند، لذا این موضوع مهم باید برای حفاظت از محیط‌زیست و حیات وحش در کشورمان رایج شود تا کیسه‌های پلاستیکی در طبیعت رها نشود، زیرا این نخ‌های نایلونی سبب گرفتاری پای پرندگان شده و آنها را زخمی می‌کند، یا باعث مرگ آنان خواهد شد.
وی با بیان اینکه امروزه زمان مفید استفاده از نایلون حدود سه تا پنج روز است، اظهار می‌کند: برخی معتقدند که زمان بین رفتن نایلون بسیار طولانی است و بین یک هزار تا دو هزار سال طول می‌کشد، اما چندان عقیده‌ای در این زمینه ندارم، زیرا هفتاد سال بیشتر از تولید نایلون نمی‌گذرد، از این رو هنوز به طور دقیق نمی‌دانیم مواد پلاستیکی به چه میزان در طبیعت عمر می‌کند و چه زمانی از بین می‌رود؟ لذا نمی‌توان بر زمان از بین رفتن آن صحه گذاشت.
این بوم شناس و فعال محیط زیست با اشاره به اهمیت مسئله پسماندها، می‌افزاید: هرجا که نامی از زمین پاک برده می‌شود؛ از پسماندها نیز به عنوان یک عامل مهم نام برده خواهد شد، بسیاری از منطقه‌های شهر تهران، آکنده از زباله است، این زباله‌ها ناپدید نمی‌شوند، باید به مکانی همچون کهریزک منتقل شوند و با روش‌های بسیار بهداشتی از میان بروند، در صورتی که اگر این پسماندهای شهری سوزانده شود؛ دود بسیار زیاد آن خفگی مردم و جلوگیری از ایجاد زمینی پاک را به دنبال خواهد داشت.
وی می‌گوید: یک متخصص محیط‌زیستی پسماند زباله را پلیدترین عنصر روی زمین می‌داند، زیرا باکتری‌های موجود در خاک را نابود، زمین را عقیم، به سفره‌های آب زیر زمینی نفوذ می‌کند و دوباره به سطح خاک می‌آید و تمام موجودات زنده؛ درختان، گیاهان و بذرهای سطح خاک را نابود می‌کند.
کهرم با بیان اینکه انباشت پسماندها، خطرات و تهدیدهای فراوانی در حوزه زیست محیطی و سلامت انسان‌ها دارد و به اشکال شیرآبه، آلودگی دریایی، تولید گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوا آسیب‌های خود را و سالانه عامل مرگ هزاران جانور آبزی و بیش از میلیون‌ها پرنده در جهان می‌شوند، اظهار می‌کند: بر اثر مصرف گازهای گلخانه‌ای دی‌اکسید کربن، منواکسید کربن به‌ویژه متان که ۳۴ برابر سایر گازها در حیات وحش تأثیرگذار است، آب اقیانوس‌ها با تغییر مزه به ترشی، تبدیل به اسید شده که بر اثر این اسیدهای موجود در آب‌های اقیانوس، صدف‌های تمام جانوران صدف‌دار ذوب شده است.
وی درباره نابودی صدف جانوران صدف‌دار با مصرف گازهای گلخانه‌ای، می‌افزاید: در ابتدا متوجه این فاجعه زیست‌محیطی نبودیم، اما با گذشت حدود یک نسل از اثرات گازهای گلخانه‌ای، چنین مسئله حیاتی اکنون قابل توجه قرار گرفته که صدف جانورانی مانند حلزون‌ها، صدف‌های دو لکه‌ای و یک لکه‌ای در حال نابودی است. بر اساس بعضی نظریه‌ها تصور این است که پایه حیات که از اقیانوس‌ها به وجود آمده، اکنون نیز از همین اقیانوس‌ها از بین می‌رود.
این کارشناس و کنشگر محیط‌زیست، بقای حیات وحش را درگرو حفظ زیستگاه می‌داند و تصریح می‌کند: حیات وحش ایران مانند دیگر کشورها به دلیل نابودی زیستگاه‌ها و شکار بی‌رویه در حال نابودی است. برای نمونه در باغ وحش بزرگی که مصداق جهان است اگر برای حیات پنگوئن‌ها با یخ‌ها غاری ساخته شود با چنین کاری زیستگاه این نوع پرنده را فراهم می‌کنند، اما اگر یخ‌ها را از زندگی پنگوئن‌ها حذف کنیم، این باغ وحش نابود خواهد شد، در جهان نیز شاهد این اقدام هستیم.
وی پیرامون اینکه دفن زباله سبب آلوده شدن آب‌های زیر زمینی و شیرابه‌های آن سبب خشکاندن ریشه‌های درختان می‌شود، می‌گوید: پسماندها در ایران از کشوهای پیشرفته بیشتر است، کشورهای پیشرفته پسماندها را در منزل تفکیک می‌کنند به طور مثال زباله‌هایی مانند پوست میوه در طبیعت هضم می‌شوند، اما زباله‌هایی مانند پلاستیک و شیشه قابل هضم نبوده و باید به روش صحیح دفن و یا بازیافت شوند.
کهرم با اشاره به برنامه‌های جامع شهرداری اصفهان در حفاظت از محیط‌زیست با بازیافت پسماند، اظهار می‌کند: می‌توانیم با تفکیک از مبدأ زباله‌های خشک را تحویل بازیافت دهیم و با تغییر در روش مصرف اقلام مورد استفاده به همدیگر کمک کنیم؛ منتظر نباشید کسی دعوتتان کند.
وی با بیان اینکه شهرداری اصفهان به حیطه حفاظت از محیط‌زیست ورود پیدا کرده است و برنامه‌های بسیار مفصلی برای آن دارد، می‌گوید: شهرداری‌ها تنها مسئول فرهنگ‌سازی، جمع‌آوری زباله‌ها نیست؛ بلکه دیگر سازمان‌ها و ارگان‌ها مرتبط زیست محیطی و بهداشتی نیز از مسئولان این امر هستند؛ این سازمان‌ها باید با یاری یکدیگر به فرهنگ‌سازی در زمینه بازیافت زباله‌ها و آموزش آن اهمیت دهند.
این کارشناس و کنشگر محیط‌زیست پیرامون اینکه می‌توانیم با تفکیک از مبدأ زباله‌های خشک را تحویل بازیافت بدهیم و با تغییر در روش مصرف اقلام مورد استفاده به همدیگر کمک کنیم، خاطرنشان می‌کند: شهرداری اصفهان برنامه‌های بسیار مفصل و جامع برای بازیافت و جمع‌آوری پسماند خشک به طور مکانیزه از سطح شهر دارند و هر روزه صدها تن کود از این زباله‌ها تولید می‌شود.
بر این اساس؛ مسئله انباشت پسماند یک فاجعه جهانی و ساخته شده دست بشر است، زیرا با افزایش جمعیت جهان و گسترش صنایع، استفاده انسان از مواد مصرفی رو به افزایش گذاشته و متعاقب آن ازدیاد ضایعات و پسماندهای جامد و نیز آلودگی محیط‌زیست را به دنبال داشته است که این امر نیز آینده سیاره زمین را به مخاطره انداخته، به طوری که بازیافت مواد یکی از مهم‌ترین ارکان برای جلوگیری از زوال مواد و منابع تجدیدپذیر و ناپذیر محسوب می‌شود، از این‌رو یکی از راه‌هایی که بسیاری از کشورها برای کاهش تولید زباله و پسماند در پیش گرفته‌اند «پسماند صفر» است، «پسماند صفر» به نوعی از سبک زندگی گفته می‌شود که در آن فرد تصمیم می‌گیرد مسئولیت زباله‌هایی که در طول شبانه‌روز تولید می‌کند را به‌طور کامل بر عهده گیرد و به طور منظم و دقیق به تفکیک صحیح زباله می‌پردازد، چرا که مفهوم توسعه پایدار و ابعاد چندگانه آن از جمله مفاهیم نوینی هستند که اکنون دل مشغولی اکثر کشورها را تشکیل می‌دهند، زیرا امروزه رشد و تعالی جوامع بر مبنای معیارهای گذشته ارزیابی نمی‌شود، میزان پایبندی جوامع به مسائل زیست محیطی و حفاظت از منابع طبیعی و به ویژه در سال‌های اخیر بازیافت و رعایت اصول توسعه پایدار و حفظ منابع طبیعی یعنی حفظ طبیعت و گسترش فرهنگ آن معیارهای اساسی برای ارزیابی رشد جوامع به شمار می‌آیند، از این‌رو دستورالعمل‌های ناقصی که برای مدیریت، رسیدگی و نظارت بر پسماندهای انباشت در محیط‌زیست وجود دارد، نیازمند نهادینه کردن موضوع مدیریت پسماند، مدیریت پاکیزگی و مدیریت زندگی سالم برای کاهش تولید پسماند در خانواده‌ها هستیم.
نظر شما