زباله‌های پلاستیکی؛ معضل جهانی محیط‌زیست

‌به گزارش خبرنگار ایمنا، امروزه از پلاستیک به‌عنوان جدی‌ترین خطر برای محیط‌زیست یاد می‌کنند؛ ماده‌ای که بیش از ۴۵۰ سال ماندگاری در طبیعت دارد و حجم گسترده تولید و چالش‌های حاصل از آن در طبیعت یک فاجعه جهانی است، اما زنگ خطر جدی این موضوع در کشور زمانی برای تک‌تک ما به گوش می‌رسد که بدانیم در ایران سالانه چهار میلیون تن پسماند پلاستیکی تولید می‌شود و نیم میلیون تن آن کیسه‌های پلاستیکی است که ما از آن‌ها برای خریدهای روزانه استفاده می‌کنیم و همه آن‌ها سر از مخازن پسماند درمی‌آورند.

زباله‌های پلاستیکی، به دلیل استفاده در مقیاس وسیع در صنایع همراه با طول عمر کوتاه محصولات آن ازجمله پلاستیک‌های یک‌بار مصرف، بسته‌بندی، کالاهای مصرفی و پوشاک، یکی از عوامل کلیدی در افزایش ناپایدار زباله‌های تولید شده است.

بر اساس گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، در واقع، مصرف پلاستیک در سراسر جهان طی چند دهه گذشته چهار برابر شده است و انتظار می‌رود زباله‌های پلاستیکی در جهان تا سال ۲۰۶۰ حدود سه برابر شود.

پژوهشگران معتقدند؛ تولید زباله‌های پلاستیکی در هند، سالانه ۹.۴ میلیون تن تخمین زده شده است که تنها ۵۰ درصد آن از طریق بازیافت جمع‌آوری و پردازش می‌شود. باید توجه داشت که مصرف و متعاقب آن تولید زباله‌های پلاستیکی در سطح خانوار سهم عمده‌ای در تولید کلی زباله دارد.

علاوه بر این، سالانه ۳۵۰ میلیون تن زباله پلاستیکی توسط کشورها تولید می‌شود که در مقیاس و پیچیدگی افزایش می‌یابد، هند به پرجمعیت‌ترین کشور جهان تبدیل شده است که به معنای مصرف بیشتر و در نتیجه افزایش بیشتر تولید زباله است، انتظار می‌رود جمعیت شهری هند به ۶۰۰ میلیون نفر برسد و ۱۶۵ میلیون تن زباله جامد (پنج تا شش درصد پلاستیک) تا سال ۲۰۳۰ تولید شود.

از منظر صاحب‌نظران؛ مشارکت‌های چندجانبه، موضوعی است که برای مبحث پیچیده‌ای مانند مدیریت زباله مورد نیاز است.

همچنین هرساله، هشت میلیون تن پلاستیک به اقیانوس‌های جهان وارد می‌شود و بخش بزرگی از آن توسط رودخانه‌ها انتقال می‌یابد، رودخانه‌ها به‌عنوان خط لوله مستقیم زباله از شهرهای جهان به محیط‌های دریایی است، اگر این روند ادامه یابد، اقیانوس‌های جهان تا سال ۲۰۵۰ پلاستیک بیشتری نسبت به ماهی‌ها خواهند داشت.

لزوم اجرای آئین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی

مهدی خادم ثامنی، مدیرکل دفتر پسماند سازمان حفاظت محیط زیست اظهار کرد: "آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی" به کاهش ورودی لندفیل‌ها، افزایش بازیافت و رسیدن به هدف پسماند صفر(zero waste) کمک می‌کند.

وی با اشاره به آئین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی افزود: در این آئین‌نامه، کیسه‌های پلاستیکی را کیسه‌هایی تعریف کردیم که از مواد پلیمری ساخته شده که اغلب از جنس پلی‌اتیلن یا پلی‌پروپن‌ها است، دو نوع کیسه سازگار با محیط زیست و کیسه‌های زیست تخریب‌پذیر را داریم، کیسه‌های زیست تخریب‌پذیر بر اساس تجزیه میکروارگانیسم‌ها به ترکیبات آب، Co۲ و سایر ترکیبات غیرمضر تبدیل می‌شود که این تجزیه بستگی به شرایط محیطی، دما و رطوبت کمتر از یک سال زمان می‌برد، کیسه‌های سازگار با محیط زیست نیز کیسه‌های کاغذی یا پارچه‌ای هستند.

مدیرکل دفتر پسماند سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: گروهی از کیسه‌های پلاستیکی وجود دارند که پیوندهای زنجیره‌های پلیمری آنها توسط اشعه UV(فرابنفش) خورشید شکسته شده و به میکروارگانیسم‌ها تجزیه می‌شود که بسیار خطرناک است، این نوع پلاستیک‌ها در دنیا منسوخ شده و در کشور ما نیز در همین آئین‌نامه به ممنوعیت تولید این کیسه‌ها در کشور تأکید شده است.

وی در رابطه با ماده دو آئین‌نامه کاهش کیسه‌های پلاستیکی گفت: بر اساس این ماده وزارت صمت موظف است تدابیری را در نظر گیرد که طبق آن تولیدکنندگان کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون در یک بازه زمانی پنج ساله این پلاستیک‌ها را به کیسه‌های زیست تخریب‌پذیر تبدیل کنند، در این ماده یک برنامه تشویقی برای تولیدکنندگان پلاستیک با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون در نظر گرفته شده که وزارت اقتصاد و دارایی، سازمان محیط زیست و وزارت صمت باید این برنامه را تدوین کنند.

خادم‌ثامنی اضافه کرد: در ماده ۳ آئین‌نامه آمده است که وزارت صمت و وزارت کشور موظف شده‌اند در راستای کاهش تولید پسماند و کاهش تولید و توزیع کلاس‌های پلاستیکی ظرف سه ماه شیوه‌نامه‌هایی را تدوین کنند، بر این اساس توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی به جز در میوه‌فروشی‌ها ممنوع می‌شود، در قسمت دوم ممنوعیت توزیع کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون را داریم که شامل همه اصناف از جمله میوه‌فروشی‌ها است، در فروشگاه‌های زنجیره‌ای ممنوعیت توزیع کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۶۰ میکرون مطرح است؛ کیسه‌های کمتر از این مقدار بسیار سبک بوده و با باد به راحتی جابه‌جا می‌شوند و مدیریت آنها دشوار است.

وی تصریح کرد: در ماده ۵ آئین‌نامه تأکید شده که وزارت صمت و وزارت کشور از اقدامات خود به سازمان حفاظت محیط زیست گزارش دهند، ماده ۶ نیز به تدوین استاندارد برای تشخیص کیسه‌های زیست تخریب‌پذیر اشاره دارد، در حال حاضر استانداردی را برای تشخیص اینکه یک کیسه پلاستیکی تخریب‌پذیر است یا خیر نداریم، اما دفتر پسماند سازمان محیط زیست با همکاری دانشگاه علم و صنعت در نظر دارند تا این کار را در اسرع وقت انجام دهند.

مدیرکل دفتر پسماند سازمان حفاظت محیط زیست افزود: ایران صنایع پتروشیمی قدرتمندی دارد، تولید کیسه‌های پلاستیک مقرون به صرف است و بحث این نیست که تولید نشوند، بلکه باید ضخامت بیشتری داشته باشند، چندبار مصرف باشند و به راحتی بازیافت شوند. از طرفی کیسه‌های پارچه‌ای و کاغذی سازگار با محیط زیست مصرف آب بالایی دارند و نسبت به پلاستیک بسیار آب‌بر است چرا که منشأ گیاهی دارد و گیاهی که کیسه از آن ساخته شده آب، سم و کود مصرف کرده است.

وی درباره سمی بودن کیسه‌های پلاستیکی گفت: کنوانسیون جهانی پلاستیک اعلام کرده است که پلاستیک‌ها شامل یک سری ترکیبات سمی هستند که به مرور زمان می‌توانند محیط زیست و به‌ویژه آب‌های دریایی را آلوده کنند. در کنوانسیون بازل (کنوانسیون انتقال برون‌مرزی پسماندهای خطرناک) نیز پسماندهای پلاستیکی که سابقاً در الحاقیه ۹ بودند، به الحاقیه‌های ۲ و ۸ رفته است، یعنی در گروه پسماندهای خطرناک قرار گرفته است. البته اثبات این مورد مستلزم یک سری آزمایشات بر روی پلاستیک است.

خادم‌ثامنی با بیان اینکه مدیریت پسماندهای پلاستیکی بسیار حائز اهمیت است، اظهار کرد: ۳۰ نوع پلاستیک مختلف داریم که تجزیه آنها در محیط نسبت به شرایط محیطی مختلف بین ۲۰۰ تا ۹۰۰ سال زمان می‌برد، آئین‌نامه کاهش کیسه‌های پلاستیکی قدمی است که در راستای کاهش کیسه‌های پلاستیکی برداشته شده، اما دنیا به بازیافت کیسه‌های پلاستیک تأکید دارد.

وی خاطرنشان کرد: در حال حاضر آمار دقیقی از مقدار بازیافت در کشور نداریم، البته در سال ۱۳۹۷ سامانه جامع محیط زیست راه اندازی شد که در این سامانه کلیه دستگاه‌ها و صنایع باید مقدار تولید پسماندهای خود را بارگذاری کنند، در تلاش هستیم که این سامانه به‌روز شود و دستگاه‌ها و صنایع نیز در زمینه بارگذاری مقدار پسماند خود همکاری کنند، اگر این اتفاق بیفتد می‌توانیم آمار دقیقی از میزان بازیافت در کشور داشته باشیم.

تولید روزانه ۴۹۰ تن کیسه پلاستیکی در کشور

حسن پسندیده، مدیرکل سابق دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با بیان اینکه از میزان مصرف سالیانه کیسه‌های پلاستیکی در کشور، آمار دقیقی در دست نیست، اظهار کرد: طبق آمار غیررسمی، میزان تولید کیسه‌های پلاستیکی در کشور بیش از ۱۷۷ هزار تن در سال تخمین زده می‌شود که این رقم معادل ۴۹۰ تن در روز است.

وی با اشاره به لزوم افزایش آگاهی فروشندگان و مصرف‌کنندگان برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی، گفت: در زمینه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی، اغلب کشورها به جنبش جهانی کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی پیوسته‌اند و دارای برنامه‌های ملی یا منطقه‌ای هستند، به‌تازگی برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد(UNEP) گزارشی منتشر کرده است که در بین ۱۹۲ کشور ۱۲۷ کشور قوانین و مقرراتی را برای منع و یا کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی تصویب کرده‌اند.

مدیرکل سابق دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور ادامه داد: متداول‌ترین شکل قوانین و مقررات (به‌طور جداگانه یا ادغام شده) در ممنوعیت توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی (۸۳ کشور)، ممنوعیت‌های تولید و واردات (۶۱ کشور)، مالیات بر تولیدکنندگان (۲۷ کشور)، مالیات بر مصرف‌کنندگان (۳۰ کشور) و در ۵۱ کشور نیز شرایط لازم برای اجرای بازیافت کیسه‌های پلاستیکی اجرا می‌شود.

وی افزود: در همین راستا کشور چین در سال ۲۰۰۸ توزیع کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون را در فروشگاه‌ها ممنوع کرد و جریمه متخلفان را ۱۰ هزار یوان و برای سایر کیسه‌های پلاستیکی قیمت معادل تمام شده را تعیین کرد و ارائه رایگان کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌ها ممنوع شد.

پسندیده اظهار کرد: انگلیس در سال ۲۰۰۸ و کانادا در سال ۲۰۰۹، مالیات پنج سنتی به‌عنوان هزینه برای هر کیسه پلاستیکی وضع کرده‌اند و در بلغارستان از سال ۲۰۰۷ مالیات‌های مرحله‌ای فزاینده‌ای بر مصرف کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌ها وضع شد.

وضع قوانین جدی برای ممنوعیت مصرف پلاستیک در کشورهای جهان

وی افزود: در کنار قوانین و مقررات وضع شده درباره کاهش تولید و توزیع کیسه‌های پلاستیکی، در انگلستان، ایتالیا، پاکستان، پرتغال، فرانسه، قبرس و لهستان کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۵۰ میکرون و در اوگاندا، بنگلادش، تانزانیا، چین، زیمباوه، سریلانکا، سنگال، کامبوج، مغولستان، موزامبیک و نپال کیسه‌های پلاستیکی باضخامت‌های کمتر از ۲۵ تا ۳۰ میکرون ممنوع شده است.

مدیرکل سابق دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور درباره اینکه وضع هر قانونی ازجمله قوانین مربوط به کیسه‌های پلاستیکی می‌تواند اثرات پیش‌بینی شده و نشده‌ای بر جامعه و محیط‌زیست داشته باشد، گفت: مطالعات نشان می‌دهد محدودیت‌های قانونی در بیشتر موارد بر کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی نقش مهمی داشته‌اند؛ اما به‌عنوان نمونه در کشور هند علی‌رغم وضع قوانین کاهش مصرف پلاستیک، طبق نتایج به‌دست آمده در حدود ۹۴ درصد از مصرف‌کنندگان همچنان از کیسه‌های پلاستیکی استفاده می‌کنند، اما در حجم مصرف آن کاهش قابل‌توجهی ایجاد شده است.

وی اظهار کرد: یکی از معضلات زیست‌محیطی، افزایش میزان و پراکندگی کیسه‌های پلاستیکی رها شده در محیط‌زیست، آسیب به منظر عمومی، راهیابی میکروپلاستیک‌ها به چرخه غذایی انسان، آلودگی و تغییر اکوسیستم‌های آبی و ایجاد اختلال در امر مدیریت پسماند شهری در مراکز دفن است.

تدوین آئین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی در کشور

پسندیده افزود: با توجه به اهمیت موضوع مدیریت صحیح پسماندهای پلاستیکی به‌ویژه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی، سازمان حفاظت محیط‌زیست با مشارکت سایر نهادهای ذی‌ربط و در اجرای ماده چهار قانون مدیریت پسماندها باهدف کاهش تولید و مصرف کیسه‌های پلاستیکی، تسهیل در امر مدیریت اجرایی پسماندهای عادی (شهری و روستایی) و حفظ محیط‌زیست از آثار مخرب کیسه‌های پلاستیکی و جلوگیری از دفع و دورریزی مواد و ذخایر ارزشمند و در نهایت کمک به رونق و جهش اقتصاد ملی تهیه و تدوین آئین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی و جایگزینی آن با کیسه‌های سازگار با محیط‌زیست را از سال ۱۴۰۰ آغاز کرد و در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱ در هیئت وزیران تصویب شد.

وی ادامه داد: در این آئین‌نامه به جایگزینی کیسه‌های پلاستیکی مخرب محیط‌زیست با کیسه‌های تخریب‌پذیر و سازگار با محیط‌زیست و ممنوعیت و محدودیت تولید، توزیع و مصرف کیسه‌های باضخامت کمتر از ۲۵ میکرون در بازه زمانی برنامه پنج‌ساله تأکید شده است.

مدیرکل سابق دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور گفت: روش‌های تولید و نظارت بر رعایت استانداردهای ملاک عمل در تولید پلاستیک‌های تخریب‌پذیر و سازگار با محیط‌زیست و محدودیت کشت‌های زیر پلاستیکی در اراضی زراعی به‌منظور جلوگیری از رهاسازی پلاستیک در خاک پس از برداشت محصولات در این آئین‌نامه آمده است.

وی تصریح کرد: از اهم اهداف اختصاصی در تهیه آئین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی، می‌توان به مواردی چون حفظ سلامت جامعه در برابر اثرات نامطلوبِ ناشی از رهاسازی کیسه‌های پلاستیکی سبک‌وزن در محیط‌زیست و تولید میکروپلیمرها (ریزپلاستیک) در طبیعت، کاهش میزان تولید، مصرف و پراکندگی پسماند کیسه‌های پلاستیکی، استفاده از کیسه‌های پلاستیکی مقاوم‌تر و قابل‌استفاده مجدد و بازیافت برای مصرف‌کنندگان اشاره کرد.

پسندیده خاطرنشان کرد: کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون، کمک به توسعه پایدار و کاهش اثرات زیست‌محیطی پلاستیک‌ها برمبنای اقتصاد چرخشی (توسعه بازیافت) و اقتصاد زیستی (توسعه پلاستیک‌های تخریب‌پذیر)، کمک به توسعه تحقیقات سرمایه‌گذاری و تولید در حوزه پلاستیک‌های زیست‌تخریب‌پذیر (دوستدار محیط‌زیست)، تشویق و ترغیب صنایع پتروشیمی بر سرمایه‌گذاری در حوزه مواد پایه زیست‌تخریب‌پذیر، از موارد دیگر اهداف اختصاصی در تهیه آئین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی است.

محققان اظهار کردند که هر دقیقه یک‌میلیون کیسه پلاستیکی و پنج تریلیون کیسه پلاستیکی یک‌بار مصرف استفاده می‌شود که ۸۰ درصد آن‌ها بسترهای دریایی را فرا گرفتند، تنها نیمی از تمام پلاستیک‌های تولید شده فقط یک‌بار مورد استفاده قرار می‌گیرند و سپس دور ریخته می‌شوند، لذا تخمین زده شده که بیش از ۸.۳ میلیارد تن پلاستیک از اوایل دهه ۱۹۵۰ تولید شده است، لذا باید راهکاری برای این معضل جهانی که همه جا را فراگرفته اندیشیده تا از آسیب به محیط زیست و مرگ طبیعت و جانداران پیشگیری شود.