به گزارش خبرنگار ایمنا، قیام مسجد گوهرشاد مشهد یکی از وقایع مهم تاریخ معاصر ایران است که زمینه‌ساز بسیاری از وقایع در تاریخ ایران شد. حادثه‌ای که سال ۱۳۱۴ در مسجد گوهرشاد مشهد به وقوع پیوست، عکس العمل جامعه مذهبی ایران در برابر تغییراتی بود که در دوره پهلوی اول با زور و به عنوان تجدد بر مردم تحمیل می‌شد. این حادثه را می‌توان از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار داد.
بیست‌ویکم تیرماه سال ۱۳۱۴ بود که عده‌ای از مردم مشهد در مسجد گوهرشاد در اعتراض به تغییرات ایجاد شده توسط رضاشاه تحصن کردند. زمانی که خبر بست‌نشینی مردم مشهد به رضاشاه رسید، وی دستور فوری بر پراکنده کردن متحصنین داد، در پی مقاومت مردم عکس‌العمل شدیدی از جانب نیروهای نظامی اعمال و منجر به شهادت تعداد زیادی از مردم متحصن در مسجد گوهرشاد شد.
این حادثه نمادی از مقاومت مردم مسلمان ایران در برابر تجدد تحمیلی از طرف رضاشاه است. نفوذ فرهنگ غرب در جوامع اسلامی که از قرن گذشته به اشکال مختلف شروع شده با عکس‌العمل‌های متفاوتی در این جوامع روبه‌رو بوده است.
انقلاب شکوهمند اسلامی ایران که در آن مردم خواستار بازگشت به ارزش‌های اسلامی شدند، یکی از نشانه‌های مخالفت جامعه با مظاهر فرهنگ غربی و بازگشت به ارزش‌های ایرانی اسلامی بود. در همین زمینه و در سالگرد قیام خونین مسجد گوهرشاد به پای سخنان غلامرضا آذری‌خاکستر یکی از پژوهشگران تاریخ بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی نشستیم.
ایمنا: چه وقایعی در دوران پهلوی اول منجر به حادثه گوهرشاد شد؟
آذری: قیام مسجد گوهرشاد یکی از حوادث مهم دوره پهلوی اول بود که در شهر مشهد به وقوع پیوست، اگر بخواهیم ابعاد مختلف این قیام را بررسی کنیم باید به سال‌های ۱۳۰۷ بازگردیم. زمانی که رضاشاه حکومت را در دست می‌گیرد یک سری سیاست‌های ضد اسلام دارد که می‌خواهد آن‌ها را در کشور پیاده کند، به ویژه تغییر لباس، کلاه و کشف حجاب مردم مورد نظر او است.
شهر مشهد به عنوان شهری مذهبی با بسیاری از این سیاست‌ها مخالفت می‌کند، از جمله بحث تغییر لباس خدمه آستان قدس رضوی که خدام در برابر آن مقاومت می‌کنند. این مخالفت‌ها به صورت علنی یا غیرعلنی بوده است. این موضوع باعث شد تا از دربار چندین مرتبه به نایب تولیت آستان قدس رضوی اخطار داده شود که در آستان قدس چه خبر است؟ و چرا با بخشنامه‌ها مخالفت می‌شود، به هر حال از سال ۱۳۰۷ به بعد چنین مسائلی را در حرم مطهر داریم.
ایمنا: حادثه مسجد گوهرشاد چگونه در بیست‌ویکم تیرماه رقم خورد و چه تبعاتی در پی داشت؟
آذری: قیام مسجد گوهرشاد به روز نوزدهم تا بیست‌ویکم تیرماه ۱۳۱۴ بازمی‌گردد، آنجا که بهلول گنابادی به عنوان کسی که رهبری این قیام را برعهده دارد در مسجد گوهرشاد تحصن و سخنرانی می‌کند. بهلول زائران و مجاوران را به قیام دعوت می‌کند که باید علیه حکومت پهلوی به قیام کنند، چراکه پهلوی با اشعار مذهبی مبارزه و بحث بی حجابی را ترویج می‌کند.
قیام مسجد گوهرشاد از نوزدهم تیرماه شکل می‌گیرد، رفته رفته اخبار اعتراض و تحصن مسجد گوهرشاد به تهران می‌رسد و از دربار دستور می‌آید که این مسئله باید هر چه سریع‌تر جمع شود. ما در این سال‌ها باید به دو مسئله توجه داشته باشیم، یکی موضوع اختناق و دیگری سانسور شدید، جامعه آن زمان در شرایطی بود که کسی جرأت نداشت به راحتی ابراز عقیده کند.
عکس‌العملی از این قیام در روزنامه‌های آن زمان وجود ندارد با اینکه قیام مسجد گوهرشاد بزرگ و فراگیر بوده است و حدود پنج هزار نفر در آن مشارکت داشته‌اند. این واقعه به جز در قالب یک خبر کوچک در روزنامه اطلاعات در هیچ کجا منعکس نمی‌شود تا اخبار قیام به دیگر شهرها نرسد.
بهلول مردم را به قیام دعوت و در مسجد گوهرشاد سخنرانی می‌کند، نظامی‌ها وارد عمل می‌شوند، شب بیست‌ویکم تیرماه ناگهان مسلسل‌ها به غرش در می‌آید و افرادی که در صحن مسجد گوهرشاد متحصن شده بودند به رگبار بسته می‌شوند، زمانی که اسناد به دست آمده از آن زمان را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که میان کشته‌شدگان نظامی هم وجود دارد، اسامی چند نظامی را من در اسناد دیده‌ام که در این درگیری دوطرفه کشته شده‌اند.
روایت‌ها نشان از کشته شدن حدود دو هزار نفر دارد، اما اسناد و منابع تاریخی نشان می‌دهد حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ نفر در این واقعه به شهادت رسیده‌اند. بنده گزارش‌های کنسولگری آمریکا را بررسی کرده‌ام، آن‌ها نیز با واسطه از طریق مبلغانی که در مشهد داشتند یا سرکنسولگری افغانستان، تعداد کشته شدگان را ۴۰۰ تا ۵۰۰ نفر اعلام کرده‌اند. جالب است که در میان کشته‌شدگان اسامی چند نفر از مردم افغانستان نیز وجود دارد.
مردم افغانستان بیشتر از روستاهای اطراف مشهد و زائر بوده‌اند، لذا کسی به دنبال آن‌ها نیامده و سرنوشت کشته‌شدگان واقعه مسجد گوهرشاد چندان مشخص نیست. همان مسئله‌ای که قبلاً اشاره کرده‌ام، موضوع اختناق و سانسور روی این موضوع بسیار تأثیر داشت؛ در نهایت ۱۰ سال بعد از واقعه نخستین نظریه‌ها و اولین خاطرات درباره این موضوع در رسانه‌ها چاپ و منتشر شد همچنین نخستین مقاله‌ای که مستقیم به قیام مسجد گوهرشاد پرداخت، سال ۱۳۳۰ یعنی حدود ۱۵ سال بعد از حادثه است.
روز بیست‌ودوم تیرماه ۱۳۱۴ شهر کاملاً حکومت نظامی است و کسی جرأت ندارد که بیرون بیاید یا نزدیک حرم شود. تنها کسانی شاهد این موضوع هستند که در کشیک حرم بودند، از جمله خدامی که آن روز کشیک داشتند.
ایمنا: حادثه گوهرشاد چه تأثیری بر جامعه در آن زمان داشت؟
آذری: در دوره‌ای که اختناق و سانسور به شدت وجود دارد، در شهر مذهبی بر علیه حکومت پهلوی قیامی شکل می‌گیرد، این قیام در آن روزها بر فضای شهر اثرگذار بود و در حرکتی اگر روضه‌خوانی‌ها تا آن موقع ممنوع بود، کم کم در خانه‌ها و زیرزمین‌ها گسترش پیدا کرد.
این قیام در واقع یک زمینه مبارزه با بی‌حجابی است، از جمله تأثیرات این قیام می‌توان اشاره کرد که بعدِها و در هفدهم دی‌ماه ۱۳۱۴ زمانی که بی‌حجابی و کشف حجاب مطرح می‌شود، از این موضوع در شهر مشهد استقبال چندانی نمی‌شود، چراکه این قیام شکل گرفته بود و ساختار قدرت در نظام پهلوی تا حدودی فرو ریخته بود.
می‌توان تأثیرات این قیام را در سال‌های پس از انقلاب اسلامی نیز بررسی کرد چراکه ریشه‌های انقلاب اسلامی به قیام مسجد گوهرشاد باز می‌گردد و مردم سابقه ذهنی خوبی از آن دارند؛ در آن سال‌ها و در دوره‌ای که همه چیز به شدت تحت کنترل بود، مردم علیه سیاست‌های پهلوی قیام کردند.
نظر شما