به گزارش خبرنگار ایمنا، طی یادداشتی که مهرداد موسوی خوانساری تاریخ‌شناس در اختیار خبرگزاری ایمنا قرار داده، آمده است:
«شوق دیدن عالی‌قاپو، بعد از خرید بلیت، شمارا ناخودآگاه به راه‌پله‌های این کاخ چهارصدساله می‌کشاند. اما اگر کمی خویشتن‌داری کنید، بعد از عبور از درگاه کاخ، راهروی طویلی را مشاهده خواهید کرد که تا خیابان استانداری پیش می‌رود. این راهرو به راه شاهی مشهور شده اما از کاربری آن در دوره صفوی کمتر صحبت شده است. راهرویی که شاه را به یک باغ خاص می‌برده است. یک باغ، یک تکیه.
دولت‌خانه صفوی و باغ‌هایش
بین سال‌های ۹۹۸ تا ۱۰۱۱ قمری که پروژه انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان کلید خورد، مجموعه‌ای از طرح‌های عمرانی در منطقه باغ نقش‌جهان (حدفاصل میدان نقش‌جهان و چهارباغ) به‌سرعت آغاز شد و این منطقه را برای اسکان شاه و دولت او آماده کرد. یکی از این طرح‌ها، تبدیل باغ نقش‌جهان به دولت‌خانه جدید صفوی بود. شهری ممنوعه با کاخ‌ها، وزارتخانه‌ها، دیوان‌ها، انبارها، حرم‌سرا و باغ‌های پرتعداد.
انگلبرت کمپفر، پزشک آلمانی که با هیئت سفارت سوئدی به دربار شاه سلیمان آمد، نقشه‌ای از این دولت‌خانه ترسیم کرده است. در این نقشه راه شاهی که از زیر عالی‌قاپو شروع می‌شود، به باغی به نام خلوت متصل می‌شود. باغی که به ادعای کمپفر، تکیه‌ای در میان خود داشت است.
باغی در خلوت‌خانه
طبق نقشه کمپفر، باغ خلوت ارتباط‌دهنده سه جز مهم دولت‌خانه بوده است. از شمال به باغ و کاخ چهلستون منتهی می‌شده که محل برگزاری مراسم و برنامه‌های تشریفاتی دولت بوده است. از جنوب به مجموعه بزرگ حرم‌سرا ختم می‌شده که محل اسکان شاه و خانواده پرتعدادش بوده است. کمپفر از دیوار بسیار بلند حرم‌سرا در این ضلع باغ یاد می‌کند. سرانجام باغ خلوت از سمت غرب به انگورستان صفوی می‌رسیده که یک باغ کاربردی برای تولید انگور دولت‌خانه بوده است. درواقع باغ خلوت یا پارک صفوی که به قول کمپفر «طول و عرضش از ۲۰۰ گام تجاوز نمی‌کند» به‌عنوان یک مفصل، باغ‌های کلیدی مرکز دولت‌خانه را به یکدیگر متصل می‌کرده است.
عناصر باغ خلوت
باغ خلوت مانند هر باغ ایرانی دیگری از پوشش گیاهی و سامانه آب‌رسانی تشکیل‌شده بوده: «سراسر باغ از فرط گل و شکوفه می‌درخشد، خیابان‌ها را با سنگ‌ریزه مانند موزائیک فرش کرده‌اند. برای حفظ خیابان‌ها در طرفین آن‌ها حصارهایی به ارتفاع چند پا تعبیه کرده‌اند زیرا از چنارهای اصلی باغ فقط دو ردیف در دو طرف به‌جامانده است.» اما این باغ علاوه بر این عناصر دارای ویژگی‌های خاص دیگری هم بوده است. به‌عنوان‌مثال دو برج در انتهای غربی باغ وجود داشته است. یکی در دیوار مشترک باغ خلوت و حرم‌سرا ساخته‌شده بوده که به قول کمپفر راه ارتباطی مخصوص شاه با حرم‌سرا بوده است. روبه‌روی آن در دیوار مشترک با چهلستون و انگورستان (ضلع شرقی خیابان باغ گلدسته کنونی)، یک برج کبوتر قرار داشته که کود حیوانی لازم برای باغ‌های این بخش از دولت‌خانه را فراهم می‌کرده است. باغ خلوت دارای دو کوشک مشترک با دو باغ چهلستون و انگورستان نیز بوده است. کوشک بین باغ چهلستون و باغ خلوت ایوان زیبایی با هشت ستون داشته است: «در وسط تالار از یک حوض مرمری چهارگوش آب سرریز می‌شود و به باغ جریان پیدا می‌کند». کوشک بین انگورستان و باغ خلوت نیز مانند سایر کاخ‌های صفوی با حوض مرمر، ایوان‌ها و اتاق‌های متعدد مزین شده بوده است. دیوارهای این کاخ‌ها از نقاشی‌های معمول عصر صفوی آغشته بوده است.
از تکیه صفوی تا تکیه مسعودی
از دوره صفوی، مراسم عزاداری ماه محرم و ماه رمضان به‌صورت سازمان‌یافته برگزار می‌شد. برای این امر سکوهای مدوری در میان میادین شهری و گذرها ایجاد می‌کردند و برنامه‌هایی شبیه تعزیه که در دوره‌های بعدی رواج یافت، روی این سکوها اجرا می‌کردند. در برخی منابع تاریخی از تکیه دولت‌خانه صفوی یادشده است اما مکان آن نامعلوم بود. سفرنامه کمپفر، مکان احتمالی این تکیه را وسط باغ خلوت معرفی می‌کند. جایی که یک سکوی مدور با حوض و فواره نقش تکیه را برای خلوت‌خانه صفوی ایفا می‌کند: «درست در وسط باغ، میدان مدور دلربایی است که محیط آن سی گام است و چهارپا بالاتر از سطح زمین است و اطراف آن را نرده کشیده‌اند. این‌جور میدان‌ها را تکیه می‌نامند و درگذرهای شهری نظایر آن دیده می‌شود… در وسط آن فواره هشت‌گوشی است که آب از آن فوران می‌کند….» از آنجاکه حضور ساکنان حرم‌سرای شاهی در میان مردم امکان‌پذیر نبوده است، شاید بتوان تصور کرد که برخی مراسم مذهبی ویژه ساکنان حرم‌سرا روی این سکوی مدور اجرا می‌شده است. جالب اینجا است که چند قرن بعد، ظل‌السطان به تقلید از پدرش که تکیه دولت را در تهران ساخت، تکیه مسعودی را در اصفهان در محدوده همین باغ خلوت بنا کرد که البته از آن بنا هم چیزی باقی نمانده است.»
نظر شما