به گزارش خبرنگار ایمنا، پنجشنبه _بیست‌وهشتم اردیبهشت ماه ۱۴۰۲_ بود که سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور در جریان سفر به چابهار در خصوص حقابه هیرمند واکنش نشان داد.
وی با تاکید بر این مطلب که موضوع آب هیرمند حق مردم منطقه و سیستان و بلوچستان است که در معاهدات و قراردادها آمده و مردم از این آب در چاه نیمه‌ها استفاده می‌کردند، افزود: به حاکمان افغانستان می گویم این مطلب را عادی تلقی نکنند و موضوع را جدی بدانند، اخطار می‌دهم حق مردم سیستان و مردم سیستان و بلوچستان را سریع‌تر بدهند.
رئیس جمهور ادامه داد: به حاکمان افغانستان می‌گویم این مطلب را عادی تلقی نکنند و موضوع را جدی بدانند؛ اخطار می‌دهم حق مردم سیستان و مردم سیستان و بلوچستان را سریع‌تر بدهند.
رئیسی ادامه داد: گاهاً شنیده می‌شود سد آب چندانی ندارد یا بخشی از آن را لجن فرا گرفته است، حاکمان افغانستان باید اجازه دهند کارشناسان ما مراجعه و صحت و سقم ماجرا را بررسی کنند، اگر کارشناسان ما کمبود آب را تأیید کنند حرفی نداریم وگرنه اجازه نخواهیم داد حق مردم به هیچ عنوان ما تضییع شود.
وی افزود: دولت مصمم است در همه شئون حق مردم کشور را هرجا باشد بگیرد، موضوع حقابه هم حق مردم استان است و دنبال می‌کنیم در تمام نقاط مرزی حق مردم را خواهیم گرفت.
رئیس جمهور با بیان اینکه موضوع آب مساله تمام دنیا است، تاکید کرد: اجازه نمی‌دهیم حق مردم ضایع شود حاکمان افغانستان این حرف بنده را جدی بگیرند تا بعداً گلایه نکنند، چرا که گذشت ایام این داستان را حل نمی‌کند؛ در این راستا به صورت دیپلماسی و گفت‌وگو پیگیری‌هایی توسط نماینده در افغانستان و استاندار سیستان و بلوچستان دنبال شده است؛ از حاکمان افغانستان می‌خواهم که مطلب بنده را جدی گرفته و سریعاً اقدام کنند تا مردم این منطقه به حق خود دست یابند.
اما صحبت‌های رئیس جمهور ایران در خصوص حقابه هیرمند و هشدار به مسئولان افغانستان، در کشور همسایه واکنش‌های زیادی به همراه داشت. مسئولان طالبان اعلام کردند که در سال‌های اخیر در افغانستان و منطقه خشکسالی رخ داده و سطح آب پایین آمده است، به شمول دریای هلمند تعداد زیادی از ولایات و مناطق کشور از خشکسالی رنج می‌برند و آب کافی وجود ندارد. در چنین وضعیتی خواست مکرر ایران برای آب و اظهارات نامناسب در رسانه‌ها را زیان آور می‌دانیم.
مرز ایران و افغانستان
ایران افغانستان دارای ۹۴۵ کیلومتر مرز مشترک هستند، این مرز از دهانه ذوالفقار (محل تلاقی مرز ایران، افغانستان و ترکمنستان) آغاز می‌شود و تا کوه ملک سلیمان (نقطه تلاقی مرز ایران، افغانستان و پاکستان) ادامه دارد. مساحت حوضه آبریز این رودخانه حدود ۵۰ هزار کیلومتر مربع است اما رود هیرمند که شریان حیاتی هامون به شمار می‌رود از به هم پیوستن دو شاخه اصلی ارغنداب و کجکی و رودخانه آن از به هم پیوستن پنج سرشاخه اصلی ارغنداب، کجکی، ارغستان، ترنکد و موسی قلعه به وجود می‌آید و از کوه‌های مرکزی افغانستان (هندوکش) حدود ۸۰ کیلومتری غرب کابل سرچشمه می‌گیرد.
این رودخانه پس از رسیدن به بند کمال خان در افغانستان، در نقطه‌ای به نام کوهک در مرز ایران (بند سیستان) به دو رشته تقسیم می‌شود که یکی از این رشته‌ها به سمت شمال و دیگری به سمت شمال غربی جریان پیدا خواهد کرد و به دریاچه هامون خواهد ریخت. اما این رودخانه در کوهک، یک رشته شرقی از آن منشعب می‌شود که در افغانستان به رود مشترک و در ایران به رود پریان معروف است، این رود در گذشته به هامون می‌ریخت اما پس از انحرافی که در مسیر این رودخانه شکل گرفت، دیگر به هامون نمی‌ریزد و به سمت افغانستان بر می‌گردد.
تاریخچه زیاده‌خواهی افغانستان از هیرمند
در نیمه دوم قرن ۱۹، اختلافات بین ایران و افغانستان بالا گرفت و انگلستان مأمور رفع این اختلاف شد. بر این اساس مقرر شد که دولت‌های ایران و افغانستان در سواحل رودخانه نباید اقداماتی انجام دهند که برداشت از رودخانه برای آبیاری با محدودیت مواجه شود.
در ابتدای قرن ۲۰ نیز به علت بروز خشک سالی در منطقه، اختلافات میان ایران و افغانستان برای حقابه هیرمند تشدید شد، در آن زمان یک سوم از هیرمند را به سیستان و دو سوم را به افغانستان (چخانسور) اختصاص داده شد که ایران به این تقسیم بندی اعتراض کرد و موجب لغو این تخصیص شد.
پس از این اتفاقات، در ابتدای سال ۱۳۰۰ مجدد اختلافات بالا گرفت و به دنبال آن توافق‌هایی نیز انجام شد. بر اساس این توافق‌ها، میزان آبی که به بند کمال خان می‌رسد باید بالمناصفه بین ایران و افغانستان تقسیم می‌شد که این قرارداد در هجدهم اردیبهشت ماه ۱۳۱۸ به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
البته این قرارداد اعلامیه‌ای در پیوست به همراه داشت که قدرت افغانستان را در بند کمال خان محدود می‌کرد اما علیرغم تصویب این قرارداد در مجلس افغانستان، از اعلام اطلاعیه‌ی آن خودداری شد. سرانجام مذاکره بر سر این اطلاعیه ۱۴ سال به طول انجامید و نتیجه‌ای نیز در بر نداشت.
اما مجدداً در سال ۱۳۲۵ با خشک شدن کامل هیرمند، این خبر در آن زمان میان مردم و مسئولان دست به دست می‌شد که افغانستان به حفر چند نهر، موجب خشک شدن آن شده است. بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته، در آن زمان دولت افغانستان با حفر نهر بقرا (طول ۲۱۰ کیلومتر، عمق ۵۹ متر، عرض ۱۰ متر) توانست با آبیاری ۵۰ هزار جریب زمین زراعتی را آبیاری کند تا بتواند صحرانشین‌های خود را در حوضه آبریز هیرمند به شهرنشین تبدیل کند.
اما همانطور که گفته شد در سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۷ سد کجکی توسط افغانستان احداث شد تا یکی دیگر از اقدامات افغانستان جهت خشک کردن هیرمند رقم بخورد. سد کجکی حدود سه میلیارد مترمکعب گنجایش و ارتفاع ۱۰۰ متری دارد و در حدود ۵۰۰ کیلومتری دلتای هیرمند احداث شده است. این اقدام افغانستان موجب تشدید بحران آبی در سیستان شد و پس از گذشت سه سال از احداث سد کجکی (۱۳۳۰) مقرر شد تا افغانستان مقدار آب ۲۲ مترمکعب بر ثانیه به سمت سیستان رهاسازی کند.
در سال ۱۳۳۷ نیز مقرر شد تا به مقدار ۲۲ متر مکعب بر ثانیه به مدت ۵ سال آزمایشی به سمت سیستان رهاسازی شود اما نمایندگان ایران در آن زمان مقدار ۲۶ مترمکعب بر ثانیه را پیشنهاد کردند، اما پس از مدتی مقامات ایران این میزان را کافی ندانستند. این مذاکرات ادامه داشت و در نهایت در خردادماه ۱۳۵۰ دولت افغانستان از ایران دعوت کرد تا برای رفع این بحران و مشاهده کمبود آب در هیرمند به افغانستان سفر کنند. در نهایت در ۲۲ اسفندماه ۱۳۵۱ معاهده‌ای همراه با دو پروتکل به امضای دو کشور رسید.
اما پس از روی کار آمدن طالبان، خشکسالی شدیدی در آن منطقه اتفاق افتاد که موجب کاهش جریان آب و خشک شدن کامل هیرمند در سال ۱۳۷۸ شد. اما پس از روی کار آمدن حامد کرزای، رئیس دولت موفق افغانستان در سال ۱۳۸۰ با سفر به ایران و گفت‌وگو با مقامات کشور، سند همکاری جدید به امضا رسید که طبق بند سیزدهم این سند، دو کشور بر اجرای معاهده ۱۳۵۱ تاکید کردند.
اما افغانستان علاوه بر پایند نبودن به حقابه هیرمند، سدسازی‌های زیادی در مسیر این رودخانه انجام داده است، ساخت سد مخزنی کجکی و سد انحرافی بقرا بین سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۷ دو نمونه از سدسازی‌های این کشور در مسیر این رود بود و در ادامه این پروژه‌ها سد کمال خان در سال ۱۳۹۴ به بهره برداری رسید و فاز سوم ساخت این سد از سال ۱۳۹۶ آغاز شد. اما سد کجکی به عنوان یکی از اصلی‌ترین عواملی است که کم‌آبی و کاهش جریان آب در هیرمند شده است به شمار می‌آید. بر اساس آمار و اخبار منتشر شده، افغانستان تا سال ۱۳۹۶ حدود ۱۹ سد و ۳۴ بند انحرافی در حوضه آبریز هیرمند و بالادست تالاب هامون احداث کرده است.
همانطور که در طول تاریخ نشان داده شد، افغانستان همیشه به فکر استفاده حداکثری برای مرزهای خود بوده است، اگرچه بارها در این زمینه مذاکره شده است اما در عمل اعتقادی به تخصیص حقابه ایران نداشته است، همچنین پایند نبودن افغانستان به معاهده سال ۵۱، علت اصلی خشک شدن هیرمند و سیستان به شمار می‌رود و باعث بروز مشکلات وسیع زیست محیطی در این استان شده است، این بحران‌ها موجب مشکلات اقتصادی در این منطقه نیز شده به طوری که کمبود آب در این منطقه موجب زیان دیدن کشاورزی شده است.
نظر شما