به گزارش خبرنگار ایمنا، خامه به معنای قلم و کلک (برهان قاطع و فرهنگ جهانگیری) و ابریشم به معنای نخ کم‌تاب (ناظم‌الاطبا) است. خامه‌دوزی نیز در لغت‌نامه دهخدا چنین توصیف شده است: «گلدوزی کردن روی پارچه با خامه (ابریشم نتابیده)، بنابراین خامه به معنای ابریشم و دوختن فعل باشد. جمع آن نشان‌دهنده نوعی از هنر سنتی باارزش است.»
«خمک‌دوزی» واژه دگرگون‌شده «خامه‌دوزی» است که سفیددوزی نیز خوانده می‌شود اما آنچه از گذشته‌های دور بر آن نامیده شده «خمک‌دوزی» است، نامی که درخشش الیاف ظریف ابریشم در تاروپود پارچه‌های زیبای سیستان را به‌همت دستان پرتوان و ذوق بیکران مردمانش یادآور می‌شود.
هنری از خانواده سوزن‌دوزی، شکل‌گرفته از نقوش خاص و اصیل بومی که به‌وسیله الیاف ظریف ابریشم به شکل برجسته روی پارچه‌هایی از جنس کتان دوخته می‌شده است.
خمک‌دوزی از نقوش خاص و اصیل بومی به شکل برجسته هندسی و به‌صورت گل‌های هشت‌پر، لوزی، مربع و مثلثی تشکیل شده است. تاریخ و قدمت هنر خمک‌دوزی یا همان خامه‌دوزی را می‌توان با زمان ظهور ابریشم در سیستان مصادف دانست؛ آنچه به تحقیق مشخص شده این است که در نخستین نوشته‌های اسلامی، سیستان مکان تولید بهترین بافت‌های ابریشمی و پشمی توصیف‌شده است.
جالب است بدانیم که سیستان با داشتن باغ‌های فراوان توت، یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید ابریشم بوده است به‌گونه‌ای که منابع تاریخی از وجود کارگاه‌های تولید پیله و ابریشم در روستای چلنگ زابل حتی در حدود صدسال قبل خبر می‌دهند، درحالی‌که بسیاری به‌اشتباه گمان می‌کنند ابریشم همواره از چین به سیستان وارد می‌شده و سیستانی‌ها در تولید ابریشم هیچ نقشی نداشته‌اند.
از طرفی خامه‌دوزی یا سفیددوزی روی الیاف و پارچه‌های مخصوص، به همت دستان زنان باذوق سیستانی به نقش درمی‌آید. این هنر شاخه‌ای از خانواده سوزن‌دوزی است که از نقوش خاص و اصیل بومی شکل‌گرفته و به‌وسیله ابریشم نتابیده به شکل‌های برجسته هندسی و به‌صورت گل‌های هشت‌پر، مربع و مثلث روی پارچه‌هایی از جنس کتان می‌نشیند.
خامه‌دوزی شباهت زیادی به هنر سوزن‌دوزی دستان زنان بلوچ دارد اما تنها تفاوت بین آن‌ها، استفاده از نخ ابریشم رنگ سفید در هنر خامه‌دوزی است. با زهرا میری، هنرمند صنایع‌دستی و کارآفرین سیستان‌وبلوچستانی درباره مشکلات این هنر اصیل ایرانی و بومی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
درباره زهرا میری
زهرا میری یکی از فعالان و هنرمندان بنام در رشته خامه‌دوزی دستی سیستان‌وبلوچستان است که کار در زمینه هنرها و دوخت‌های سنتی را از دوران کودکی و نوجوانی آغاز کرده و به دلیل علاقه به این هنر زیبا و سنتی، کار را تا ایجاد کارگاه تولید محصولات خامه‌دوزی و آموزش به علاقه‌مندان این هنر پیش برده است.
میری به دلیل مهارت خاص خود در این هنر به‌عنوان چهره ماندگار استان سیستان‌وبلوچستان شناخته‌شده است و توانسته تاکنون در نمایشگاه متعددی برای معرفی این رشته را نه‌فقط در کشور بلکه خارج از کشور شرکت کند.
از چه سالی وارد کار خامه‌دوزی به‌صورت حرفه‌ای شده‌اید؟
کار در بخش سوزن‌دوزی مختص سیستان‌وبلوچستان را از سال ۹۳ آغاز و در زمینه‌های خامه‌دوزی، سیاه دوزی و گلدوزی فعالیت خود را توسعه دادم. از سال‌های گذشته تاکنون، پیش‌زمینه کارآفرینی در حوزه دوخت‌های خامه‌دوزی و سیاه‌دوزی را فراهم کردم و اینک بیش از ۱۵۰ بانوی کارآفرین در شهرستان نیمروز سیستان‌بلوچستان در مجموعه "هشت‌پر" زیر نظر من مشغول به فعالیت هستند.
درباره هنر خامه‌دوزی توضیح دهید
خامه‌دوزی هنری اصیل در سیستان‌وبلوچستان است که گلدوزی کردن روی پارچه با خامه یا همان ابریشم نتابیده در سیستان قدمت زیادی دارد. در تهیه محصولات این هنر از نخ ابریشم یکرنگ که به‌طورمعمول سفید است، استفاده می‌شود. قدمت این دوخت، هم‌زمان با قدمت ابریشم‌دوزی است و در طول گذشت زمان تحولاتی را پشت سر گذاشته است.
هنر خامه‌دوزی، نقوش ستاره‌ای، نقوش هندسی، انواع گره‌ها، خطوط منحنی، خامه‌کشی، بته‌جقه‌ای، نرگسی، الگوهای مختلف دم ماهی و تخم خربزه‌ای از نقوش رایج در این هنر است که خامه‌دوزان به سلیقه خود آن‌ها را روی پارچه می‌دوزند. خامه‌دوزی درحال‌حاضر فقط در روستاهای زابل رواج دارد و نقوش آن بیشتر متشکل از خطوط منحنی گردان است و به‌منظور تزئین جانماز، سجاده، عرق چین، جلیقه، رومیزی، روتختی، سفره و روکوسنی استفاده می‌شود.
ریشه اصلی خامه‌دوزی در سیستان‌وبلوچستان است، البته ممکن است در شهرهای دیگر هم کار را آموخته باشند اما مانند سیستان نیست.
چه اقداماتی را به‌عنوان یک کارآفرین در این زمینه صورت داده‌اید؟
کار در زمینه سیاه‌دوزی را در بخش آموزش ادامه دادم و با توجه به اینکه بحث ملی شدن هنر خامه‌دوزی مطرح شد، کار در زمینه خامه‌دوزی را به‌صورت همگانی و در راستای اشتغال‌زایی نیز پیگیری کردم، هم‌اکنون ضمن کار آموزش و تولید در کارگاه، در روستاها نیز کار آموزش را انجام می‌دهم، به‌گونه‌ای که پارچه و نخ را در اختیار نیروها قرار داده‌ایم تا آن‌ها کار را تولید کنند و به درآمدزایی برسند.
برای سال جاری چه برنامه‌هایی دارید؟
در سال جاری افزایش طراحی و تعداد کار و راه‌اندازی کارخانه پارچه‌بافی و افزایش آموزش از اولویت‌های ماست، زیرا تقاضا برای کارها زیاد است و باید بتوانیم در زمینه تولید پارچه باکیفیت برای خامه‌دوزی نیز اقدام کنیم تا کارها همچنان از کیفیت و مرغوبیت لازم برخوردار باشند.
در سال جاری به دلیل افزایش تقاضای کارمان، در زمینه چرم هم ورود خواهیم کرد و پرت‌های خامه‌دوزی را روی تکه‌های چرم انجام می‌دهیم؛ زیرا سوزن‌دوزی روی چرم کار بسیار فاخری می‌شود.
محصولات شما به چه کشورهایی صادر می‌شود؟
کارهای تولیدی هنرمندان سیستان‌وبلوچستان در خامه‌دوزی به کشورهای همسایه همچون امارات صادر می‌شود، ضمن اینکه در طول سال در نمایشگاه‌های سراسر کشور نیز شرکت می‌کنیم و محصولاتمان را به بازار استان نیز ارائه می‌دهیم.
چه مشکلاتی در زمینه تولیدات خامه‌دوزی بر سر راهتان وجود دارد؟
در تولید کارهای خامه‌دوزی با مشکلاتی نیز مواجه هستیم که از آن جمله می‌توان به تأمین مواد اولیه اشاره کرد؛ نخست اینکه به دلیل اینکه طاقه‌های پارچه را به تعداد بالا از کارخانه‌ها نمی‌توانیم بخریم، باید کار را از توزیع‌کننده بگیریم، زیرا کارخانه به‌طور مثال ۱۵ طاقه نمی‌دهد؛ دیگر اینکه پارچه با رنگ‌های خاصی که مدنظرمان است پیدا نمی‌شود یا پارچه با تراکم ریزتر به‌سختی پیدا می‌شود، زیرا هر چه تراکم ریزتر باشد کار بهتر می‌شود.
با توجه به اینکه ابریشم خام تولید داخلی ندارد و از افغانستان و پاکستان وارد می‌شود، اگر وسط کار یک رنگ تمام شود برای تهیه آن با مشکل مواجه خواهیم شد، زیرا فقط دو خرازی در زاهدان هستند که نخ را شخصی وارد می‌کنند؛ افزایش قیمت نیز از دیگر مشکلاتمان است.
چه محصولاتی تولید می‌کنید؟
تخصص ما در دوخت کوسن، رومیزی، زیربشقابی، کیف آرایشی، جعبه دستمال‌کاغذی، پرده خامه‌دوزی و لباس است که برای تهیه پارچه لباس نیز با مشکل مواجه هستیم، زیرا پارچه لباس باید لطیف باشد و از پارچه کوسن نمی‌توان برای آن استفاده کرد و پارچه‌های لباس موجود در بازار به دلیل داشتن درصد پلاستیک بالا ارزش کار خامه‌دوزی را ندارند.
هنر خامه‌دوزی را چگونه هنری می‌بینید؟
در شرایطی که به دلیل تغییر سبک زندگی در سال‌های اخیر، شاهد فراموش‌شدن لباس اقوام ایرانی و حتی هنرهای سنتی آن‌ها هستیم، بنابراین کار بانوان هنرمند سیستان‌وبلوچستانی در زمینه خامه‌دوزی کاری ارزشمند در راستای ترویج هنرهای سنتی ایران‌زمین است که می‌توانند ضمن احیای این هنرهای اصیل و ارزشمند موجب رونق کسب‌وکار و رونق اقتصادی نیز برای خود و منطقه و کشور نیز شوند.
نظر شما