به گزارش خبرنگار ایمنا و بر اساس چکیده مقاله‌ای از «سعید سعیدااردکانی» عضو هیئت علمی دانشگاه یزد، مهمترین اهداف دولت‌ها رسیدن به رشد اقتصادی و فراهم کردن خدمات عمومی و تحقق عدالت اجتماعی است. برای دستیابی به این اهداف باید علاوه بر انجام برنامه‌ریزی لازم، وظایف دولت‌ها در کنار وظایف مردم و نهادهای غیردولتی مشخص و ساختار دولت تعیین شود.
برای تحقق برنامه‌ها، بودجه‌ریزی انجام می‌شود و با تخصیص منابع، وظایف دولت اجرا می‌شود؛ بودجه‌ریزی عملیاتی از جمله مقوله‌هایی است که در بیشتر کشورهای توسعه یافته مورد استفاده قرار می‌گیرد و کشور ایران نیز چند سالی است جهت تغییر نظام بودجه‌ریزی خود از حالت سنتی به بودجه‌ریزی عملیاتی در حال اقدام است. برای ایجاد این تغییر ابتدا باید بعضی مشکلات موجود از سر راه برداشته شود که این امر خود مستلزم گذر زمان است.
بودجه نمایانگر برنامه‌ها و فعالیت‌های دولت است و نقش بسیار مهم و حیاتی در توسعه اقتصاد ملی ایفا می‌کند. با توسعه وظایف دولت و افزایش سریع هزینه‌های دولتی و پیوند آن با وضعیت عمومی اقتصاد کشور، کنترل مخارج اهمیت خود را از دست داد و نیاز به بهبود در سیستم‌های برنامه‌ریزی، کنترل و مدیریت منابع بخش عمومی مطرح شد تا تصمیم‌گیران را قادر سازد دید وسیع‌تری پیدا کنند و اطلاعات وسیعی در مورد نتایج عملکردها و هزینه‌های اجرای فعالیت‌ها داشته باشند. این موضوع باعث توجه دولت‌ها به اقتصادی بودن، کارایی و اثر بخشی منابع دولت به عبارتی مدیریت مالی دولت شد.
برقراری این شرایط نیازمند بهبود روش‌های بودجه‌بندی کنونی است. در این میان سیستم بودجه‌ریزی عملیاتی و برنامه‌ای را می‌توان برای بازنگری و ارزیابی مدیریت فعالیت‌های دولتی مطرح کرد؛ وجه تمایز این سیستم با سیستم بودجه‌ای متداول تکیه این سیستم بر اهداف، نتایج و منابع حاصل از هر یک از اقلام هزینه‌ها و پاسخ دادن به این سوال است که درآمدهای دولت برای چه کاری خرج می‌شود.
گرایش به بودجه‌ریزی عملیاتی در سراسر جهان روز به روز در حال افزایش است. ایران نیز همچون سایر کشورها، بودجه‌ریزی عملیاتی را به منظور بهبود برنامه‌ریزی بودجه‌ای و مدیریت مالی خود پذیرفته است و انتظار می‌رود که استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی دولت را شفاف‌تر و پاسخ‌گوتر سازد.
اما در این مسیر چالش‌هایی وجود دارد، از این رو در روند کنونی باید اصلاحات اساسی صورت گیرد. بودجه و بودجه‌ریزی به پیش‌بینی برآورد درآمدها و تخصیص منابع برای اجرای اهداف و برنامه‌های دولت، ایجاد زمین‌های برای ارزیابی و نظارت دقیق بر تحقق اهداف و کنترل و نظارت بر وصول درآمدها و چگونگی هزینه‌های دولت نیاز دارد.
در کشورهای صنعتی، توجه بیشتر به سوی کاهش کنترل‌های قانونی معطوف است، در حالی که در کشورهای در حال توسعه، بودجه به عنوان عاملی برای به حرکت درآوردن برنامه‌های توسعه و به حداقل رساندن تفاوت‌های نهادی بین دستگاه‌های مالی سنتی و دستگاه‌های برنامه‌ریزی سازمان‌یافته، مورد تاکید قرار گرفته است.
نظام بودجه‌بندی عملیاتی بین کارایی و اثربخشی «تمایز قائل می‌شود». کارایی با استفاده‌ی مفید از منابع ارتباط دارد، در حالی که اثربخشی با عملکرد مرتبط است. در بودجه‌بندی عملیاتی طبقه‌بندی عملیات به نحوی است که هدف‌ها شفاف‌تر بیان می‌شود، ارزیابی بودجه آسان‌تر است و در روش هزینه‌بندی آن ارتباط بین نهاده و ستانده مدنظر قرار می‌گیرد.
بودجه عملیاتی یک برنامه سالانه به همراه بودجه سالانه است که رابطه میان میزان وجوه تخصیص یافته به هر برنامه با نتایج به دست آمده از اجرای آن برنامه را نشان می‌دهد. این نوع بودجه‌ریزی توانایی تصمیم‌گیرندگان در ارزیابی درخواست‌های بودجه‌ای دستگاه‌های اجرایی را با آگاه ساختن تصمیم‌گیرندگان به اطلاعات بهتر درباره نتایج هر برنامه یا برنامه‌هایی که برای رسیدن به اهداف مشترکی به کار می‌روند، افزایش می‌دهد.
این نوع بودجه تمام فعالیت‌های مستقیم و غیرمستقیم مورد نیاز در برنامه و همچنین تخمین دقیقی از هزینه فعالیت‌ها را در برمی‌گیرد. بودجه‌ریزی عملیاتی روشی برای تخصیص منابع به منظور دستیابی به اهداف، برنامه‌ها و نتایج ارزیابی شده است؛ در این روش منابع بودجه به اهداف مورد نظر در قالب برنامه به نحوی کارا و اثربخش تخصیص می‌یابد.
بودجه‌ریزی عملیاتی، اهداف و فواید آن
هدف نهایی بودجه‌ریزی عملیاتی یاری رساندن به اتخاذ تصمیمات عاقلانه در خصوص تخصیص و تعهد منابع دولت بر اساس پیامدهای قابل سنجش است که نتایج قابل انتظار دستگاه را در طی زمان منعکس می‌کند. این نوع بودجه‌ریزی اهداف ویژه‌ای نظیر ارائه مبنای صحیح جهت اتخاذ تصمیم در خصوص تخصیص منابع، ایجاد ارتباط بین بودجه و نتایج عملکرد برنامه، ارائه مبنایی برای پاسخگویی بیشتر در قبال استفاده از منابع کشور، تمرکز بر فرایند تصمیم‌گیری روی مهمترین چالش‌هایی که دستگاه با آن مواجه هستند و ارائه مشوق‌هایی برای مدیریت عملکرد بر مبنای بهبود مستمر را دارد.
بودجه‌ریزی عملیاتی که در آن بودجه به عنوان وسیله‌ای برای برنامه‌ریزی اقتصادی و اجرای برنامه‌ها و مدیریت عملکرد است، فوایدی همچون برقراری ارتباط روشن بین خروجی فعالیت‌ها و اقدامات دستگاه‌ها و مأموریت‌ها و وظایف کلان دولت، تعریف خروجی‌ها در قالب شاخص‌های اندازه‌گیری و ارزیابی کیفیت کالاها و خدمات ارائه شده در مقایسه با آنچه در بخش خصوصی انجام می‌شود، دارد و در برگیرنده شاخص‌های شفاف عملکردی و نظام‌های ارزیابی عملکرد و پاسخگویی در سطح بالاتر است.
مشکلات بودجه‌ریزی عملیاتی در ایران
در ایران بودجه‌ریزی عملیاتی به‌راحتی قابل اجرا نیست، چرا که اشکالات بودجه‌نویسی در ایران مجموعه‌ی نظام اداری، اجرایی و تصمیم‌گیری کشور را دربرمی‌گیرد. تصمیم‌گیری بودجه توسط دو قوه قابل تجزیه و تحلیل است. برای تدوین یک نظام بودجه‌ریزی عملیاتی در ایران ابتدا باید سیستم حسابداری نقدی به حسابداری تعهدی تغییر پیدا کند که این موضوع نیازمند ایجاد بستر و شرایط مناسب توسط بدنه مالی کشور است.
از دیگر مشکلات این است که بودجه انعطاف‌ناپذیر و بی‌ثبات است. دولت‌ها نیز استراتژی و هدف مشخصی برای هزینه کردن منابع اصلی درآمد ندارند و همچنین اطلاعات آماری مورد نیاز نیز در دسترس نیست. در کشور ما برنامه‌ریزی در مرحله اجرا با مشکلات بسیاری مواجه است که یکی از دلایل آن وجود فاصله بین نظام تصمیم‌گیری و کارشناسی است.
تا زمانی که این گسستگی وجود داشته باشد، نظام تصمیم‌گیری بدون توجه به الزامات اجرایی، قوانینی را تصویب می‌کند که در مرحله اجرا با مشکل مواجه می‌شود. در بسیاری موارد کارشناسان بودجه دستگاه‌های اجرایی شاهد بوده‌اند که به نظرات و آمار و ارقام پیش‌بینی شده توسط آنان توجهی نمی‌شود و در نتیجه دستگاه‌های مختلف همواره به متولیان بودجه‌ریز به جای اینکه به عنوان بازوی مشورتی و هدایت کننده نگاه کنند، همچون مانعی محکم در راه تحقق اهدافشان برای رسیدن به برنامه نگاه می‌کنند.
از دیگر چالش‌ها نبود تولید و اشاعه دانش بودجه‌ریزی و برنامه‌ریزی در کشور است به‌گونه‌ای که در کشور بیش از اینکه متخصص بودجه‌ریزی داشته باشیم، تقسیم‌کننده بودجه داریم. بودجه‌ریزی عملیاتی مستلزم برخورداری از تخصص‌های جدید است. تحولات بودجه‌ریزی بر اساس برنامه‌های کوتاه‌مدت در جهان به ما می‌گوید اگر قرار است مدیر اجرایی پاسخگوی عملکردش باشد، ضروری است که اختیار عمل به او داده شود تا نهادهای مورد نظر خود را انتخاب کند.
نتیجه‌گیری
شهروندان جامعه‌ای که به حقوق اقتصادی خود آگاهی دارند، خواهان پاسخگویی، کارایی و اثربخشی و صرفه اقتصادی طرح‌ها و برنامه‌ها هستند. چنین جامعه‌ای روش‌های غیرشفاف و سنتی بودجه‌ریزی را نمی‌پذیرد و خواستار ایفای مسئولیت پاسخگویی دستگاه‌های استفاده کننده از بودجه به نهاد قانون‌گذار هستند. بودجه‌ریزی عملیاتی یکی از راه‌های تقویت مسئولیت پاسخگویی است.
برای پیاده‌سازی بودجه‌ریزی عملیاتی در ایران ابتدا لازم است تعریف جامعی از آن مطرح شود و تمام دست‌اندرکاران مربوط تحت آموزش‌های لازم قرار گیرند و هدف از این تغییر نیز برای آن‌ها روشن شود. بهره‌گیری از افراد متخصص، آگاه ساختن مدیران و حتی کارکنان از اهداف سازمان، تغییر سیستم حسابداری از نقدی به تعهدی و نظارت و کنترل و ارزشیابی طرح‌ها و برنامه‌ها و موارد دیگر از راهکارهایی است که می‌توان برای برخورد با مشکلات موجود در ایران در زمینه بودجه‌نویسی و اجرای بودجه به‌کار برد. این موضوع مستلزم فعالیت کارشناسی و همکاری مسئولان است.
نظر شما