به گزارش خبرنگار ایمنا، ژاله کمالی‌زاد در برنامه «بررسی و مروری بر پیشینه مدیریت سنتی آب زاینده رود در اصفهان و طومار منتسب به شیخ بهایی» اظهار کرد: کمبود آب چالش مهمی در خاورمیانه بوده که فلات ایران نیز از آن مستثنی نبوده است، بسیاری از شهرهای ایران در کنار قنات شکل گرفته و اصفهان از معدود شهرهایی محسوب می‌شود که به واسطه وجود رودخانه توسعه یافته است.
وی با تاکید بر اینکه در حوزه اصفهان شناسی کمتر به تأثیر رودخانه در شکل‌گیری اصفهان پرداخته شده است، افزود گفت: بر اساس طومار منسوب به شیخ بهایی محققان بر این باورند نخستین تقسیم نامه مدیریت سنتی آب در زمان صفویان انجام شده در این راستا با توجه به اینکه اصفهان در یک اقلیم خشک و نیمه خشک قرار گرفته شکل‌گیری آن بدون منابع آب زاینده رود و تقسیم عادلانه آن امکان پذیر نبوده است.
کمالی زاد با بیان اینکه رودخانه زاینده رود پهنه‌های زیست محیطی و فرهنگی متعددی دارد، ادامه داد: رودخانه زاینده رود وقتی که وارد جلگه اصفهان می‌شود، برای تقسیم‌بندی مساعد است بر عکس بالادست این رودخانه که به دلیل شرایط کوهستانی و نیمه کوهستانی آنکه شکل‌گیری سکونت گاه‌ها در آن امکان پذیر نیست.
وی با تاکید بر اینکه به دلیل نقش برجسته رودخانه زاینده رود در اصفهان از سده نخست اسلامی تا کنون به وفور مورخان از زاینده رود با نام‌های مختلف یاد کرده‌اند، تصریح کرد: نکته مهم در مورد جغرافیای این حوضه آبخور ثبات و پایداری آن است.
استاد دانشگاه تهران با اشاره به اینکه در دوره ساسانی ایران شهر در سودمند ترین اقلیم موجود واقع بوده و دارای استان و رستاق متشکل از چند شهر و روستا بوده است، یادآور شد: از هشت رستاق یا دهستان در اصفهان شش رستاق در حوضه آبخور زاینده رود قرار داشته است و رستاق‌های شش گانه به بلوکات رود آب در دوران صفویه تغییر نام می‌دهند. بر اساس نقشه‌های توپوگرافی نخستین کانال‌های آبرسانی یا مادی از منطقه لنجان منشعب می‌شوند و آنچه در این تقسیمات جغرافیایی اهمیت دارد، این است که استفاده از همان نظام آبرسانی دوره ساسانی ایجاد شده و این تقسیم بندی جغرافیایی اداری به صورت مستمر تا دوران صفویه بدون تغییر ادامه داشته است.
کمالی زاد با بیان اینکه ابن رسته در قرن سوم یادآور شده که تقسیم بندی آب زاینده رود از زمان ساسانیان شکل گرفته و برای هر قریه از رستاق‌ها یعنی معلوم با زمان معدود بر حسب اندازه معین آب جاری می‌شده است، اظهار کرد: در دوران ساسانی فردی به نام مهر بن وردان تقسیم بندی آب اصفهان و خوزستان را بر عهده داشته است که نشان می‌دهد نظام آبرسانی کلان و یکپارچه از آن زمان مورد توجه بوده است.
وی با اشاره به سند دیگری و نامه صاحب بن عباد وزیر دانشمند آل بویه که به میراب زمان خود نوشته است، گفت: وی میراب را به رعایت تقوا و عدالت در تقسیم آب بین مردم دعوت می‌کند و یادآور می‌شود تقسیم بندی بر اساس سنت‌های کهن اصفهان در حال انجام است و میراب جدید نیز بر اساس همان دستورات عمل کند به ویژه درباره املاک خاصه حکومت اصول و قواعد رعایت شود.
پژوهشگر و باستان شناس دانشگاه تهران با اشاره به اینکه در کتاب صوره الارض بر تقسیم آب زاینده رود بر اساس حق شرب تاکید شده است، افزود: در این کتاب آمده است که در این صورت آب زاینده رود تلف نمی‌شود.
وی با اشاره به سفرنامه ناصر خسرو که در آن اشاره شده طغرل بیگ نظام آبرسانی زاینده رود را که در جریان حمله سلجوقیان آسیب دیده بود مرمت می‌کند، اظهار کرد: بر اساس نسخ خطی موجود آب زاینده رود از دوران باستان تقسیم می شده و این ملکشاه سلجوقی بوده که می خواسته منابع آب زاینده رود را از سرچشمه زیاد کند که بالاخره در دوران پهلوی به نتیجه رسید.
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه در کتاب نزهه القلوب حمدالله مستوفی آمده که زاینده رود عامل آبادانی اصفهان است و نقش آن را در آبیاری زراعی بیان کرده، خاطرنشان کرد: وی روایت کرده زاینده رود از سمت قبله جنوب شرقی وارد می‌شود و نهرهای متعددی از آن در شهر جریان دارد.
وی با بیان اینکه در دوران تیموری در سال ۸۰۹ هجری قمری حاکم فارس بعد از تصرف اصفهان دستور تخریب سدی در فیروزان لنجان را که آب زاینده رود را تقسیم می کرده داده است، تصریح کرد: این شواهد نشان می‌دهد کانال‌های آبرسانی از آن زمان وجود داشته است.
کمالی زاد با تاکید بر اینکه نظام آبرسانی کهن با تغییر به دوره صفویه می‌رسد و در این دوره با توجه به شرایط حاکم تغییراتی در آن داده می‌شود و در سندی حقوقی مکتوب و ثبت می‌شود گفت: این سند که همان طومار منسوب به شیخ بهایی است در اختیار دیوان سالاران که مدیریت منابع آب را بر عهده داشتند قرار می‌گیرد که اکنون دو نسخه از آن طومار در دسترس است.
وی با بیان اینکه در نسخه اول جابری انصاری در کتاب تاریخ اصفهان از واژه طومار صفویه به جای طومار شیخ بهایی استفاده می‌کند ادامه داد: در نسخه دوم که در اختیار صارم الدوله فرزند ظلل السلطان بوده و در خوراسگان جی پیدا می‌شود و به اداره مالیه اصفهان سپرده می‌شود میان سهم مادی‌ها از زاینده رود و سهم قریه ها از زاینده رود در نسخه اول و دوم تفاوت وجود دارد.
پژوهشگر و باستان شناس دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه تاریخ ذکر شده بر طومار نشان می‌دهد اصفهان هنوز به عنوان پایتخت صفویان انتخاب نشده بود و مربوط به دوره شاه اسماعیل بوده که هنوز شیخ بهایی به دنیا نیامده بوده است، ادامه داد: اصطلاحات دیوانی در آن به دوره قاجار برمی گردد که البته قابل توجیه است زیرا از این طومار نسخه‌های متعددی در دست مجریان قرار داشته و امکان تغییر آن وجود داشته است.
وی افزود: آنچه در طومار قابل توجه است اینکه اطلاعاتی از موقعیت جغرافیایی آبرسانی به مادی‌ها در آن وجود دارد که استقرار گاه‌ها از این کانال‌ها آب دریافت می‌کردند که بسیاری از آن از بین رفته است.
کمالی زاد با تاکید بر اینکه در طومار منسوب به شیخ بهایی لنجان از ۳۳ سهم رودخانه زاینده رود، ۱۰ سهم را دریافت می کرده است گفت: این میزان دریافت به دلیل حاصلخیز بودن و ساختار ویژه اراضی لنجان بوده است که دوباره آب پس از عبور از این اراضی به رودخانه زاینده رود باز می گشته است.
توجه صفویه به تقسیم نامه آب
استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: بر اساس اطلاعات موجود در طومار این تقسیم نامه در دوره صفوی و قاجار استفاده می شده و بیش از ۱۰۰ کانال آبرسانی در بلوکات شش گانه رودآب وجود داشته است.
وی با اشاره به دلایلی که صفویه به تقسیم نامه آب توجه داشته است گفت: توسعه کشت و زرع در اصفهان و افزایش جمعیت این شهر، توسعه فضاهای عمومی و مسکونی در شهر اصفهان به عنوان پایتخت و وجود کاخ‌ها و باغ‌های بسیار زیاد، اسکان اقلیت‌ها و گروه‌ها در اصفهان از دلایل توجه به این تقسیم نامه آب است.
کمالی زاد تصریح کرد: در شهر اصفهان شش کانال آبرسانی جریان داشته است که چهار کانال در شمال رودخانه بوده و شامل مادی های تیران، فدن، فرشادی و نیاصرم و دو کانال در جنوب رودخانه شامل مادی شایج و نتایج که کالبد این دو تخریب شده که باغ‌های فرح آباد و سعادت آباد را آبرسانی می کرده است.
وی با اشاره به اینکه مدیریت سنتی آب به قبل از دوران صفویه تعلق داشته است، گفت: در سال ۱۴۰۰ طرح پژوهشی بررسی و شناسایی کانال‌های آبرسانی زاینده رود در اصفهان تدوین شد؛ در این راستا مطالعه را با تمرکز بر سه رستاق یا دهستان بلوک پایین دست رودخانه آغاز کردیم و علاوه بر مادی و کانال آبرسانی تمام سازه‌های آبرسانی شامل پل و بند و …احصا شد.
این استاد دانشگاه تهران افزود: در مرحله اول بر روی سه بلوک رودشت، برآن و کراج متمرکز شدیم و در مرحله بعد هم سه بلوک جی، ماربین و لنجان را مورد بررسی قرار می‌دهیم و در بررسی همان سه بلوک پایین دست کالبد ۱۸ کانال و مادی آبرسانی شناسایی شده و در این راستا بر روی آنها تحلیل الگوها انجام خواهد شد.
وی با بیان اینکه بندهای موجود در مسیر اگر تخریب می‌شد معیشت مردم به خطر می‌افتاد، گفت: درباره بند شانزدهم، ۱۰ سنگ نوشته در کنار مقبره صائب وجود دارد که نشان می‌دهد این بند آخرین سد رودشت بوده و یاد شده توسط شاه سلیمان بازسازی شده است که نشان می‌دهد این بند قبل از دوره صفوی وجود داشته است.
کمالی زاد با بیان اینکه در بلوکات پایین دست رودخانه سازه‌های آبی جالبی به عنوان لت یا مقسم‌ها شناسایی شد که میزان آب مورد نیاز را به مادی‌ها منتقل می‌کردند، گفت: سازه‌های دیگری که با اقتصاد زراعی اصفهان و به نوعی با زاینده رود مرتبط می‌باشند کبوتر خانه‌ها هستند که سابقه ساخت آنها به دوران قبل از صفویه باز می‌گردد که در سفرنامه ابن بطوطه به کبوتر خانه‌های زیاد در لنجان اشاره شده است.
استاد دانشگاه تهران ادامه داد: در گذشته کود کبوتر را برای محصولات زراعی که با آب آبیاری می‌شدند مفید می‌دانستند و آنها را در مجاورت مادی‌ها می‌ساختند که نشان می‌دهد در گذشته به لحاظ علمی در کشاورزی چقدر پیشگام بودند.
به گفته وی نظام آبرسانی نقش مهمی در تاب آوری و تداوم استقرار جمعیت در اصفهان از دوره ساسانیان تاکنون داشته است و نقش مهمی در فناوری کشاورزی داشته است، اما میراث آبی این نظام آبرسانی در حال تخریب است که ضرورت دارد مسئولان نسبت به احیا و تداوم جریان آب در زاینده رود توجه بیشتر کنند.
نظر شما