فقه‌الاجتماع، علمی همه‌شمول است

به گزارش خبرنگار ایمنا، حجت‌الاسلام و المسلمین شمس‌الله مریجی امروز صبح در سمینار علمی «فقه‌الاجتماع» از سلسله سمینارهای «فقه مضاف» اظهار کرد: در این روش، علوم دیگر را کنار نمی‌گذارند، بلکه آنها را درگیر می‌کنند. به همین خاطر است که نگاه رهبر جامعه اسلامی رو به جلو است و همه مسائل را می‌بیند. اگر در یک جامعه دینی، مشکلات علمی و مذهبی داشته باشیم، به این دلیل است که دین را در حاشیه قرار داده‌ایم یا به طور کامل از آن بهره‌گیری نمی‌شود.

معاون آموزش دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با بیان اینکه یکی از مباحث فقه مضاف، فقه اجتماع است، افزود: لازم است فقه مضاف به عالمان دینی یادآوری شود تا به آن توجه بیشتری کنند. برخی می‌گویند فقه، قدرت مدیریت جامعه مدرن را ندارد، به همین خاطر، لازم است به سوی علوم روز برویم، یعنی ببینیم جامعه شناسی چه می‌گوید و به سوی حقوق دست‌ساخته بشر برویم.

حجت‌الاسلام مریجی با بیان این که کنترل، دو شیوه رسمی و غیررسمی دارد، اظهارکرد: کنترل رسمی همان کنترل پلیس، دادگاه و قاضی است و کنترل غیررسمی، شامل کنترل جامعه به وسیله خود افراد جامعه است، یعنی ساختار اجتماعی است که جامعه را کنترل می‌کند.

وی ادامه داد: به عنوان نمونه در روستا، پلیس نیست، اما کنترل غیررسمی در آن وجود دارد، یعنی چشم جمعی، جامعه را حفظ می‌کند. در کشوری که کنترل جامعه به کنترل رسمی مانند دوربین‌های مداربسته بستگی دارد، هنگامی که برق قطع شود، دیگر کنترلی وجود ندارد، اما اگر کنترل غیررسمی در آن کشور وجود داشته باشد، اگر برق هم قطع شود، کنترل جامعه به وسیله خود افراد حفظ و کنترل می‌شود، چراکه در آن هنگام، انسان اعتقاد دارد که قدرتی بالاتر، او را می‌بیند.

رئیس دانشگاه باقرالعلوم (ع) بیان کرد: کنترل غیررسمی، همان کنترل درونی و معنوی است، چراکه اگر طبق دین اسلام بدانیم اگر خطا کنیم دیگران هم درگیر می‌شوند، حواسمان را بیشتر جمع می‌کنیم. البته جهان مدرن، تلاش بر کنترل غیررسمی دارد. در همین راستا نمی‌شود احکام را بدون مطالبات جامعه شناخت و استنباط کرد.

حجت‌الاسلام مریجی اظهار کرد: برای رسیدن به اجتهاد لازم است همه شاخه‌های علم را بدانیم، اکنون در زمینه فقه پزشکی، ۱۷۰ نفر فعال هستند، اما بیشتر مسائل روز را که در آن مطرح هستند، نمی‌شناسیم. درواقع تنها لازم نیست تفسیر و منطق بدانیم، بلکه باید علوم امروزی را هم در فقه دخیل کنیم.

وی ادامه داد: جامعه‌شناسی امروزی را که از غرب نشأت گرفته، قبول ندارم، اما رویکرد آن می‌تواند به درد بخورد، یعنی لازم است علم‌های خوب تولید و مشکلات جامعه حل شود و این موضوع، به یک جای خاص محدود نیست. بنابراین علم باید جوابگوی مسائل امروزی باشد، چراکه می گوییم اسلام  برای همه زمان‌ها و افراد است.

معاون آموزش دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم تأکید کرد: احکام شامل احکام فردی و اجتماعی است. در همین راستا، احکام فردی اگرچه وجود مستقلی دارند، اما از وجود جمع گرفته شده‌اند و قوانین مستقل از افراد را دارند. سؤال اینجا است که جامعه، اصل است یا فرد؟ پاسخ این است که حکم جامعه، اعتباری است، اما قوانین آن، حقیقی است که تفاوت آن، ریشه در واقعیت نفس الامر دارد. به عنوان نمونه، فضای مجازی، مجاز نیست، بلکه فضای واقعی است، چراکه فرد را به رفتار می‌کشاند.

حجت‌الاسلام مریجی افزود: احکامی وجود دارند که رابطه متقابل میان انسان و جامعه را شکل می‌دهند. این احکام مربوط به اجتماع است و اگر انسان در اجتماع نباشد، این احکام متوجه او نخواهد بود، اما در طول تاریخ، فقه بیشتر نسبت به احکام فردی استنباط شده و جنبه اجتماعی آن، بسیار محدود است.

وی با بیان اینکه هیچ حکم فردی نداریم، ادامه داد: انسان، دو بعد فردی و اجتماعی دارد، احکام فردی نیز مبتنی بر شخصیت اجتماعی او است و جامعه است که او را به فعلیت می‌رساند، همانطور که وجود ائمه هم به همین خاطر بود، یعنی لازم بود جامعه این ضعف را ایجاد کند تا ائمه، قوه خود را به فعلیت برسانند.

رئیس دانشگاه باقرالعلوم (ع) افزود: جامعه به لحاظ فلسفی، اعتباری است، نه به لحاظ روانشناسی. یکی از مباحث فقه اجتماعی، امر به معروف و نهی از منکر است. بنا بر روایات، بهترین امت، امتی است که امر به معروف و نهی از منکر دارد، چراکه این موضوع، رکن رکین اسلام است، اما شرط اجرای آن، وحدت و همبستگی اجتماعی است.

حجت‌الاسلام مریجی ادامه داد: فقه‌الاجتماع باید بگوید راه چاره مسائل چیست و چگونه باید فقه اجتماعی ایجاد شود، موضوعی که هیچ کدام از رساله‌ها توضیح نداده‌اند، یعنی هنگامی که می‌گوییم فقه اجتماعی ایجاد شود، به این معنا است که درزمینه امر به معروف و نهی از منکر، ابتدا باید وحدت ایجاد شود، همانگونه که امر واجب، مقدمه واجب دارد.

وی اظهار کرد: مسائل اجتماعی را فقها باید استنباط کنند. استنباط کننده احکام فردی، بسیار هستند، اما در مورد مسائل اجتماعی، بسیار ضعیف هستیم. در همین راستا، نگاه اجتماعی رهبر جامعه اسلامی رو به جلو است و مسائل را پیشاپیش می‌بیند. درواقع افراد تعهد ندارند و تنها به احکام فردی توجه می کنند، در حالی که رهبر جامعه اسلامی، احکام اجتماعی را می‌بیند.  

رئیس دانشگاه باقرالعلوم (ع) با بیان اینکه در فقه اجتماعی، پنج رویکرد وجود دارد، گفت: رابطه جامعه‌شناسی با فقه از مسائل دیگری است که باید تقویت شود. جامعه دینی با تکیه بر قرآن و نهج‌البلاغه تشکیل می‌شود، همانگونه که غرب درزمینه جامعه‌شناسی، تنها سه رویکرد دارد، اما در نهج‌البلاغه، دست‌کم هفت معیار برای اجتماع وجود دارد.  

حجت‌الاسلام مریجی با بیان اینکه فقه اجتماعی شامل دو جنبه عام و خاص است، افزود: احکام عام فقه، مربوط به همه انسان‌ها و جوامع می‌شود، اما فقه اجتماعی خاص، تنها برای جامعه اسلامی است. به عنوان نمونه، قصاص، یک حکم عام است که در همه جوامع وجود دارد، اما امر به معروف و نهی از منکر، مختص به جامعه اسلامی است. با این حال به این خاطر، خوردن مشروب چه در خلوت و چه در جمع حرام است که اثرات اجتماعی دارد و فردی که عقلش زائل شده باشد، توانایی‌اش در اثرگذاری بر جامعه کم می‌شود.

وی بیان کرد: معتقدم همه اخلاقیات انسان، جنبه اجتماعی دارد و احکام فردی بسیار کمی وجود دارد، همانگونه که نماز هم حکمی اجتماعی است. به هر حال، فقه اجتماعی در مقابل فقه فردی، ناظر به حوزه گسترده ای از فقه اسلامی است. به عبارت دیگر، رفتارهایی است که جنبه اجتماعی داشته باشد، یعنی فعل انسان به عنوان عضوی از جامعه، فقه اجتماعی محسوب می‌شود.  

حجت‌الاسلام مریجی افزود: تفاوت روش فقه اجتماعی با روش امروزی، در گسترش بهره‌گیری از علوم دیگر است، چراکه آنها را کنار نمی‌گذارد، بلکه علوم جدید را درگیر می‌کند. البته انجام این کار سخت است، چراکه علوم تجربی وابسته به احساس و خطاپذیر است، اما اگر به نقل مراجعه شود، می‌توان از آن عبور کرد.

وی برای آگاهی بیشتر از فقه اجتماعی، دو کتاب «جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن» نوشته آیت‌الله مصباح یزدی و «عاشورا، پیامد تغییر ارزش‌ها» نوشته خودش را معرفی کرد.