خبرگزاری ایمنا- گروه سیاسی- اعظم ملایی: هر ساله با آغاز فصل گرما بحث کم آبی و بحران آب به یکی از مباحث جدی در کشور ما تبدیل می شود. محدودیت منابع آبی کشور از نظر کمی و کیفی، استفاده نادرست از منابع آبهای سطحی و زیرزمینی، نبود مدیریت و برنامه‌ریزی اصولی و صحیح برای استفاده از مقدار آب موجود و وقوع خشکسالی‌های چند دهه اخیر، باعث شده مسأله «آب» به یکی از مسائل مهم داخلی و بین المللی کشورمان تبدیل شود. از طرف دیگر بحرانهای زیست محیطی همچون بحران ریز گردها که منشأ آن در برخی موارد کشورهای همسایه هستند، بحث آبهای مشترک ایران با کشورهای همسایه و سیاستهای آبی این کشورها که پیامدهای آنها در کشور ما به خوبی دیده می شود، موضوع هیدروپلیتیک(نقش آب در رفتارهای سیاسی) را از جمله مباحث جدی عرصه سیاست خارجی کشور ساخته است. بدین لحاظ خبرگزاری ایمنا کوشیده است در قالب سلسله گزارشهایی که هر هفته روز های شنبه منتشر می شود، با نگاه به حوزه های آبی مشترک ایران و همسایگان، مسائل، فرصت ها و چالش هایی که پیرامون این آبهای فرا ملی وجود دارد را مورد بحث و بررسی قرار دهد.
آب های مشترک ایران در مرزهای شمالی؛ ارس
- موقعیت جغرافیایی ارس
رودخانه مرزی ارس از کوههای مین گول داغ (هزار برکه) که ارتفاعی حدود ۳ هزار و ۱۵۲ متر داشته و در جنوب شهر ارض روم ترکیه قرار دارد، سرچشمه می گیرد. این رودخانه سپس وارد ارتفاعات جنوب قارص شده و پس از گذشتن از این محل به شمال کوه های آرارات بزرگ رسیده و از این مسیر وارد جلگه ایروان در جمهوری ارمنستان می شود. ارس پس از پیوستن به «آرپاچای» در محلی به نام «بهرام تپه»، مرز مشترک ایران با جمهوری ارمنستان و آذربایجان را تشکیل می دهد. طول مسیر رودخانه ارس از سرچشمه تا دریای خزر حدود یک هزار و ۷۲ کیلومتر بوده که بیش از نیمی از آن مرزهای مشترک سه کشور ایران، ارمنستان و آذربایجان است. از ابتدا تا انتهای آبریز رودخانه ارس ۴ کشور بهره برداری می کنند و حدود ۴۰ درصد از اراضی حوضه ارس متعلق به ایران است. به این ترتیب، ۴ مشخصه اصلی سرزمینهای مجاور ارس را می توان اینگونه برشمرد:
- سرچشمه و بالادست رودخانه ارس در خاک ترکیه قرار دارد، این در حالی است که ترکها ثابت کرده اند که از آب در راستای منافع ملی سیاسی و اقتصادی خود بهره برداری کرده و آن را ابزاری برای اعمال سیاستهای خود در منطقه می دانند. کاری که در گذشته پیرامون بهره برداری از رودخانه دجله و فرات برای فشار به کشورهای سوریه و عراق انجام داده اند.
- جمهوری ارمنستان پس از استقلال، براساس عهدنامه ها و پروتکلهای به جا مانده از شوروی سابق، نسبت به بهره برداری از رودخانه ارس اقدام می کند. با وجود جمعیت و مساحت کم این کشور، رودخانه مرزی ارس در آبادانی جلگه ایروان که پایتخت این جمهوری در آن قرار دارد، نقش موثری دارد.
- جمهوری آذربایجان نیز مثل جمهوری ارمنستان، براساس عهدنامه ها و پروتکلهای دوره پیش از فروپاشی شوروی سابق از رودخانه مرزی ارس و تأسیسات آبرسانی مشترک ساخته شده در زمان روسها، استفاده می کنند، با این توضیح که جمعیت ساکن در کناره های ارس در این جمهوری کم بوده، زیرا سیاست روسها در گذشته، خالی کردن روستاهای اطراف مرز از سکنه بوده است. ضمن آنکه در شهرهای دیوار مرزی جمهوری آذربایجان با ایران، صنایع قابل توجهی که باعث جذب جمعیت شود، وجود نداشته است. بنابراین بخش اعظم آب ارس پس از طی مسیر در مرزهای مشترک این کشور با ایران به رودخانه کورا پیوسته و نهایتاً به دریای خزر می ریزد.
- در حاشیه رودخانه مرزی ارس در خاک ایران و در استان اردبیل، جمعیت فراوان ساکن بوده که سالانه به تعداد آنها افزوده می شود. عمده ترین شهرهای این استان در حاشیه ارس قرار دارند. کشاورزی در حاشیه رودخانه مرزی ارس و بهره برداری از آب آن، از محوری ترین فعالیت های اقتصادی استان اردبیل است. رود ارس از مهمترین رودهای ایران است که افزون بر جذابیت ویژه گردشگری و تأثیرات مثبت اکوسیستمی، قابلیت مهمی از نظر ماهی‌های قابل صید دارد. استان اردبیل با داشتن دشتهای بسیار وسیع و حاصل‌خیز پارس آباد، مغان و اردبیل و تجمع جمعیتی در این مناطق که در حاشیه مرزهای ایران با جمهوری آذربایجان است، در حال حاضر با کمبود منابع آب در امور کشاورزی مواجه است.
- رژیم حقوقی ارس
جنگ های ایران و روس که در سالهای ۱۸۰۳ تا ۱۸۲۸ میلادی صورت گرفت و حدود ۲۵ سال به طول انجامید، در نهایت به شکست ایران ختم شد و قراردادهای استعماری «گلستان» و «ترکمانچای» از نتایج آنها بودند. ایران در این جنگها، بخشهای عمده ای از خاک خود را در قفقاز جنوبی که شامل آذربایجان، ارمنستان و گرجستان بوده، از دست داد. مفاد اصلی عهدنامه ها و پرتکلهای مرزی مربوط به رودخانه های مرزی ارس و اترک که پس از جنگ های تزاری روسیه بوده، پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ میلادی هیچ تغییر اساسی نداشته و صرفاً بعضی از توافق های جزئی مرزی در آن گنجانده شده است. ایران با شوروی سابق در شمال کشور مرزهای طولانی داشته است .مرزهای شمالی ایران جمعاً به طول ۲ هزار و ۶۷۰ کیلومتر شامل مرز با قفقاز و مرز با ترکمنستان است.
مهمترین منطقه سر حدی ایران و شوروی سابق مربوط به رودخانه ارس بوده که در حال حاضر، مرزهای مشترک ایران با کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان را تشکیل می دهد. آخرین موافقتنامه (نهمین) در خصوص ارس بین دولت جمهوری اسلامی ایران و اتحاد شوروی سابق در ۶ دسامبر ۱۹۸۸ برابر ۱۵ آذر ۱۳۶۷ در مسکو به امضاء رسید. این موافقتنامه شامل یک مقدمه و ۱۱ ماده بوده که در مورد احداث تاسیسات و بهره برداری از سد «خدا آفرین» و «قیزقلعه سی» برروی رودخانه ارس بوده است.
پس از فروپاشی شوروی سابق و تشکیل جمهوری های مستقل ارمنستان و آذربایجان، هیچگونه قرارداد جدیدی پیرامون آب های ارس و چگونگی بهره برداری از آن منعقد نشده است .همانطور که در تمامی قرارداد های ایران و شوروی از جمله قرارداد آخر اشاره شده، حدود مرزی ایران و شوروی سابق، در رودخانه های مرزی خصوصاً ارس، خط منصف بوده و تاکید بر استفاده مساوی از آب رودخانه مرزی به صورت ۵۰ - ۵۰ بوده است؛ اما پس از فروپاشی شوروی، استفاده دو دولت ارمنستان و آذربایجان از رودخانه مرزی ارس و به عنوان دولت های مجزا بیشتر از ایران شده است. در حال حاضر آنها دو سهم از آب مرزی ارس برداشت می کنند و ایران فقط دارای یک سهم است و عملا آنها دو سوم آب رودخانه ارس را مورد بهره برداری قرار می دهند که این مسئله حق ایران را هم از لحاظ بهره برداری و هم از لحاظ حقوقی پایمال می کند.
رودخانه مرزی ارس به عنوان طولانی ترین و یکی از پرآب ترین رودخانه های مرزی ایران نقش بسیار مهمی در توسعه سیاسی ـ اقتصادی استان اردبیل دارد؛ اما در حال حاضر، دشتهای استان اردبیل با کمبود آب مواجه بوده و در آینده خطر کم آبی آن را تهدید می کند. یکی از دلایل این امر روشن نبودن رژیم حقوقی ارس، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق و میزان برداشت آب توسط ایران در این منطقه است. رودخانه مرزی بالها رود به طول ۱۱۰ کیلومتر، یک رودخانه سیلابی است و بر اساس پروتکل مصوب سال ۱۳۳۶ به عنوان مرز مشترک ایران و جمهوری آذربایجان تعیین شده است.در رابطه با این رودخانه نیز باید گفت به دلیل عدم لایروبی مناسب و پر شدن قسمتهای زیادی از مسیر رودخانه توسط گل و لای و رسوبات فراوان، میزان بهره وری از آب، در منطقه بیله سوار و جعفر آباد به حد بسیار پایینی رسیده و مشکلات این منطقه را دو چندان نموده است. در صورت عدم بهره برداری از رودخانه مرزی و سطحی ارس و بالها رود و استفاده بی رویه از منابع آبهای زیر زمینی که پاسخگوی نیاز فعلی و آینده استان نخواهد بود بحران کم آبی، وضعیت سیاسی و اقتصادی این استان را دچار تحولات عمیقی خواهد کرد که به یک مشکل ملی تبدیل خواهد شد.
در چند سال اخیر، طغیان رودخانه ارس و بالها رود در فصولی از سال، باعث شده که زمینهای حاشیه این رودخانه ها، تخریب شود، در بعضی از نقاط دیواره های رودخانه از بین رفته و زمین های اطراف رودخانه در سمت ایران، ملحق به آن شده است. عدم لایروبی بخش عمده ای از رودخانه ارس و عدم لایروبی رودخانه بالهارود، میزان آب دهی و انتقال آب از مسیرهای بالادست به قسمتهای پایین دست رودخانه را دچار مشکلات اساسی نموده است. در این راستا لازم است لایروبی رودخانه های ارس و بالهارود و ترمیم دیواره های این دو رودخانه به منظور بهره برداری از آب بیشتر و عدم تجاوز رودخانه به حریم مرزی ایران در دستور کار مسئولان ذیربط قرار گیرد. همچنین ضروری است مقامات مسئول در وزارت خارجه، پیرامون رژیم حقوقی رودخانه های مرزی شمال ایران به خصوص ارس که پس از فروپاشی شوروی سابق، فاقد رژیم حقوقی جدید است، پیگیریهای لازم را کرده تا حق آبه ایران نسبت به دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان از سهمی عادلانه برخوردار شود.
منابع:
نیا، محمد رضا، (۱۳۸۱ ). «جغرافیای سیاسی ایران». تهران: انتشارات سمت.
حامد و طاهره و زویا سماوی (۱۳۸۷). «منابع و مصارف آب دشت اردبیل». شرکت مهندسین مشاور آبان پژوه.
پاک نژاد متکی عبدالرضا فرجی راد. (زمستان ۱۳۸۹). «هیدروپلیتیک رودخانه مرزی ارس و تاثیر آن بر امنیت استان اردبیل». فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال هفتم، شماره ۲۸.
نظر شما