به گزارش ایمنا، دین مبین اسلام در طول تاریخ همواره محل برخورد آرای مختلف بوده است، از کارشکنی دشمنان و منافقان که بگذریم پیروان و دوستداران این دین نیز گاهی ناخواسته و به سبب ناآگاهی های فردی و اجتماعی، آن را آماج حملات ناباوران به این دین قرار داده اند. یکی از مسائل دینی اسلام که نگاه صحیح یا غلط به آن می تواند در جهت دهی به یک جامعه در طول تاریخ موثر باشد مسئلۀ انتظار است. مسئله ای بس خطیر که چگونگی نگریستن به آن هم می تواند آگاهی دهنده و رهایی بخش باشد و هم موجب تخدیر یک جامعه. دکتر علی شریعتی در کتاب «حسین وارث آدم (ع)» در نظریه ای با عنوان «انتظار، مذهب اعتراض» دو نگاه متفاوت به این مسئله را بررسی می کند. دیدگاه هایی که شناخت آن ها می تواند در جهت دهی هر انسان برای انتخاب مسیر پیش رویش بسیار موثر باشد. در آستانۀ میلاد مبارک امام زمان (عج) و به منظور آگاهی بخشی به پیروان و منتظران این حضرت کوشیده ایم تا در این گزارش به طور خلاصه به بازخوانی پاره هایی از متن این مقالۀ دکتر شریعتی بپردازیم.
دکتر شریعتی در ابتدای این مقاله صحبت از مسئلۀ انتظار را موضوعی حساس بیان می کند که اساس احساس اندیشه و مسئولیت اجتماعی هر مسلمانی را در بر می گیرد. وی حساسیت مسئلۀ انتظار را بدین سبب می داند که این بحث، دو رویۀ کاملا مخالف و متناقض به خود گرفته است. به گفتۀ این پژوهشگر اسلام شناس به طور کل هیچ مذهبی در طول تاریخ بشر به اندازۀ اسلام میان واقعیت موجود و حقیقت نخستینش فاصله پیدا نکرده است، در مذاهب دیگر می توان اصطلاح «انحراف» را به کار برد و گفت بسیاری از عناصر اساسی آن فراموش شده اما در اسلام این تعبیر دقیقی نیست و تعبیر دقیق آن سخن امام علی (ع) است که فرموده است: «لبس الاسلام لبس الفرو مقلوبا» یعنی جامۀ اسلام به مانند پوستین وارونه پوشیده شده است.(نهج البلاغه، خطبۀ 107)
وی سپس مسئلۀ انتظار را با توجه به زمانۀ خود در بینش سه گروه اعتقادی بررسی می کند. گروه غیر مذهبی های تحصیل کرده که در کل اعتقاد به امام زمان (عج) را از نظر علمی مخالف واقعیت می دانند. گروه دیگر توده های مذهبی که بی آن که به تحلیل و تجزیه و استدلال و توجیه منطقی آن بپردازند آن را قبول کرده اند و بی هیچ تلاشی منتظرند تا دستی از غیب برون آید و کاری بکند و گروهی دیگر که راه سومی را در پیش گرفته اند و آن کوشش برای اثبات و جنبۀ منطقی و عقلی بخشیدن به این مسئلۀ دینی است و همت برای نزدیک شدن به انسان مسئول و فهیمی که مطلوب و پسندیدۀ امام زمان (عج) خوانده می شود.
دکتر شریعتی می کوشد انتظار را از نظر اجتماعی تاریخی و طبقاتی بررسی کند نه از نظر روایتی و کلامی و از همین بررسی هاست که دو نوع انتظار حاصل می شود: انتظار مثبت و انتظار منفی.
وی در این باره می نویسد: «اصل انتظار به معنی کلی دو نوع است: انتظار مثبت و انتظار منفی. این دو انتظار درست ضد یکدیگرند. یکی بزرگترین عامل انحطاط است و دیگری بزرگترین عامل حرکت و ارتقاء، یکی تن دادن به ذلت و توجیه وضع موجود است و دیگری پیش رونده و آینده نگر. مشکل فهمیدن این مسئله هم از اینجا ناشی می شود که این هر دو انتظار است.
انتظار منفی
از انتظار و اعتقاد به این که نجات بخشی که اکنون غایب است خواهد آمد و عدالت را مستقر خواهد کرد و بشریت را نجات خواهد داد و حقیقت و عدل و برابری پیروز خواهد شد به صورت منفی اش، دشمنان عدالت و عاملین فساد و تبهکاری و کسانی که هیچ مسئولیتی در زندگیشان نمی شناسند و هیچ حدی شرارت و فسادشان را محدود نمی کند استناد می کنند به این معنی تا مردم را قانع و معتقد کنند که نجات بشر و استقرار عدالت فقط و فقط موکول به ظهور نجات بخش خاص غیبی است نه هیچ کس و کسان دیگر. اگر تو به خاطر عدالت برخاسته ای و یا دیگری به خاطر آزادی و نجات جامعه یا بشریتی برخاسته و تو هم دنبالش افتاده ای بیهوده است. یا دروغ می گویی که عدالتخواه و آزادی طلب و نجات بخشی یا اینکه فریب دیگران را خورده ای و هر دو دچار یک توهم شده اید. در واقع عامل اصلی فساد و ظلم، از این که رهبر حقیقی و پاک و معصوم که باید عدالت را استقرار بدهد غایب است سو استفاده می کند و چنین استدلال می کند که اگر من عدالت را استقرار نمی دهم جبری و طبیعی است و چون طبیعی است باید پذیرفت که در برابرش مخالفت ممکن نیست و هر کوششی برای عدالت و اصلاح عموم بیهوده و پوچ است.
بنا بر این، اعتقاد به غیبت اعتقاد به انتظار و اعتقاد به نجات بخش غیبی بزرگترین سلاح برای دفاع از وضع موجود و بزرگترین عامل برای توجیه فسادی است که با یک منحنی تصاعدی روز به روز بالاتر می رود و همچنین بزرگترین عاملی است که به مردم بباوراند که باید به ظلم تن دهند و با فساد خو گیرند و به این که زندگی اجتماعی به سراشیبی می رود مومن شوند که این ناموس خلقت است و طبیعت و مشیت خداوند تا وقتی که آخر الزمان پیش بیاید نه حال و آن هم به دست او نه من و تو...غیبت با این توجیه از انتظار منفی، بهترین وسیله است برای آنان که ظلم می کنند و دین را وسیلۀ منافع گروهی و مادی و سیاسی و معنوی خودشان کرده اند... تا بر گردۀ اندیشه و اقتصاد و کوشش و فعالیت مردم سوار شوند.
انتظار مثبت
همین اعتقاد به انتظار، اعتقاد به دورۀ غیبت و اعتقاد به جبری و حتمی بودن نجات در آخرالزمان یک رویۀ متضاد با این رویه دارد که بزرگترین قدرت نفی کنندۀ این عوامل است و مردمی که مجهز به این ایدئولوژی هستند نیرومندترین سلاح را برای نابودی فساد و بزرگترین ضربه را برای کوبیدن ظلم و بزرگترین انرژی را برای حرکت به سمت آینده دارا هستند.
انتظار هم یک اصل فکری و اجتماعی و هم یک اصل فطری انسانی است به این معنی که اساسا انسان موجودی است منتظر، و هر که انسان تر منتظر تر و همچنین جامعۀ بشری به معنای اعم دارای غریزۀ انتظار است و به همین دلیل است که تاریخ می گوید همۀ جامعه های بزرگ جامعه های منتظرند... و تضاد میان واقعیت باطل حاکم و حقیقت نجات بخش محکوم را جز انتظار به پیروزی جبری و قطعی حقیقت نمی تواند حل کند. انتظار یعنی نه گفتن به آن چه که هست... برخلاف آن چه که «بکت» در کتاب «در انتظار گودو» می گوید انتظار یک فکر پوچ نیست انتظار منفی است که پوچ است و کاش تنها پوچ بود بلکه عامل تخریب ارادۀ بشری است. اما انتظار مثبت به معنای نفع وضع موجود در ذهن آدمی و زندگی و ایمان انسان منتظر است. اگر منتظر تغییر نباشیم آن چه در حکومت علی (ع) صورت گرفته و یا آن چه در کربلا اتفاق افتاد برایمان پایان داستان است و دیگر عکس العملی در طبیعت و تاریخ و هستی و زندگی بشر نخواهد داشت.
هر کس این سوال به ذهنش می رسد که امام زمان (عج) این رهبر و نجات بخش تاریخ چگونه می تواند بر جهان پیروز شود در این جا امام صادق (ع) یک توجیه بسیار عمیق و کاملا جامعه شناسانه و تاریخی دارد که: «قدرت های ستمکار و قطب های جنایت و ظلم به قدری با هم خواهند جنگید که در نیرو و قدرت فرسوده می شوند و به قدری از درون به فساد خواهند رفت که مقاومتشان را از دست می دهند و آن گاه شما از بیهوشی بلند شده و چون به سلاح ایمان و آگاهی مسلحید بر آن قدرت های از دورن پوسیده و از برون فرسوده پیروز می شوید» و این پیروزی بر اساس منطق و عینیت و سنت های اجتماعی است.
«سن پل سیمون» نویسندۀ بزرگ فرانسوی می گوید: «متاسفانه انسان امروز در زندگی مصرفی پلید کوته بینانه و حال پرست دنیای غرب، در انتظار هیچ چیز نیست جز رسیدن مترو!»
بنابراین منتظر، آدم وا افتادۀ واخوردۀ واداده نیست، چنان که اکنون هست، بلکه آدم آماده است...و مذهب انتظار که یک فلسفۀ مثبت تاریخ است یک جبر تاریخ است و یک خوشبینی فلسفی، یک عامل فکری و روحی، حرکت بخش و تعهد آور و مسئولیت ساز در طول قرون است.»
طلوع می کند آن آفتاب پنهانی
ز سمت مشرق جغرافیای عرفانی
دوباره پلک دلم می پرد نشانۀ چیست؟
شنیده ام که می آید کسی به مهمانی
کسی که سبزترست از هزار بار بهار
کسی شگفت کسی آن چنان که می دانی...
کنار نام تو لنگر گرفت کشتی عشق
بیا که یاد تو آرامشی است طوفانی
«قیصر امین پور»
سمیرا قاسمی
نظر شما