بنای تاج محل، سمبل عشق ابدی و وفای به همسر

تاج‌محل (به هندی: तIज महल، به اردو: تاج محال) آرامگاه زیبا و باشکوهی است که در نزدیکی شهر "اگرا" و در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی نو پایتخت هند واقع شده ‌است. این بنا به دستور شاه جهان، پنجمین امپراتور گورکانی هند به منظور یادبود همسر ایرانی محبوبش "ممتاز محل" ساخته شد و از این رو این بنا را نماد وفا و عشق ابدی می دانند.
ممتاز محل در هنگام تولد چهاردهمین فرزندش در سال ۱۶۳۲ میلادی جان باخت. ملكه ممتاز محل، در هنگام مرگ از شوهرش خواست كه پس از او، با زن دیگری ازدواج نكند و برای او مقبره ‌ایی بسازد كه یادش جاوید بماند. آن دو در سال ۱۶۱۲ با یكدیگر ازدواج كردند و ثمره ۱۸ سال زندگی مشتركشان، ۱۴ فرزند بود. هنگامی ‌که ممتاز محل درگذشت، امپراتور داغدیده طراحان، مهندسان و استادکاران را از هند، ایران و آسیای مرکزی گرد آورد تا آرامگاهی را بسازند که آخرین دستاورد معماری مغولان اعظم گردید. در آرامگاه تاج محل جملگی سنت های معماری آسیای مرکزی، ایران و هند به طور هماهنگ و موزون تلفیق یافته و بیشترین تأکید بر تناسبات هندسی عمارت شده است. این اثر دارای پیشینه های چندی از آرامگاه همایون بوده است. وی که دومین امپراتور گورکانی هند بود به ایران تبعید شد. او در بازگشت به هند، گروهی از هنرمندان ایرانی را با خود به همراه برد. بنا بر این شگفت‌ انگیز نیست که تاج محل از الگوهای ایرانی و میراث معماری هندو بهره گرفته باشد و حتی نام آن هم ایرانی باشد. در ساخت این عمارت 20 هزار هنرمند و معمار از نقاط مختلف آسیا به‌خصوص ایران، شبه قاره هند، آسیای میانه و آناتولی شرکت داشته ‌اند. گفته شده پس از ساخت شاه جهان دستور به سر به نیستی سازندگان آن داده تا عمارتی مشابه به آن هیچ گاه در حهان ساخته نشود.
آغاز ساخت تاج‌ محل سال ۱۶۳۲م (۱۰۴۲ ش) بوده و در سال ۱۶۴۷م (۱۰۵۷ ش) تکمیل شده است.
در این مجموعه، حرکت شخص از دنیوی‌ترین نماد (بازار) آغاز می‌شود و به اخروی ترین نماد مجموعه (مزار) منتهی می‌شود. در این بین، میدان جلوخان فضایی رابط و برزخ گونه بین بازار و مزار (دنیا و آخرت) است. حضور مزار در باغ را نیز می‌توان استعاره‌ای از حضور انسان در بهشت دانست. توجه به اصول تقارن، مرکزیت و ریتم نیز از دیگر ویژگی های این مجموعه است که آن را این چنین ارزشمند ساخته است.
احمد لاهوری و برادرش استاد حمید لاهوری (سده یازدهم هجری) سرمعماران ایرانی سازنده ی تاج محل در هندوستان بوده‌اند. در برخی متون نیز از عیسی خان شیرازی و امانت خان شیرازی طغرانویس، که هر دو ایرانی بوده ‌اند نام برده شده ‌است، که گویا خوشنویسی کتیبه ‌های در و دیوارهای تاج‌ محل به امانت خان واگذار شده ‌بوده‌.
تاج محل نماد وفا و عشق ابدی
تاج محل بنایی مجلل و سمبل عشقی ابدیست که سه قرن و نیم از عمر آن می‌گذرد. خلوص و پایبندی به عشقی رومانتیک، از دوران بسیار دور همچون «لیلی و مجنون»، «رومئو و ژولیت» و یا «بخت‌النصر» که باغ‌های معلق بابل، یکی از عجایب هفتگانه را به نشان وفاداری برای همسرش ساخت، تاج محل نیز یکی از عجایب هفتگانه جدید دنیاست.
تاج محل آرامگاه "ارجمند بانو بیگم" ملقب به ممتاز محل همسر محبوب "شاه‌جهان" پنجمین پادشاه گورکانی یا مغولی هند بود. این بنا به دستور شاه‌ جهان برای نشان دادن عمق علاقه و عشق خود به ممتاز محل ساخته شده است. داستان بنای این مجموعه عمارات مجلل که در وسط آن گنبد تاج محل چون نگینی می‌ درخشد، بر ارزش تاریخی این شاهکار هنری افزوده است. تاج محل، در واقع، باشکوه‌ترین هدیه ی یک شاه به همسر از دست رفته ‌اش است و پایه ‌های آن بر عشق وافر شاه ‌جهان گورکانی به ممتاز محل ایرانی تبار استوار است. شاید اگر در سال ١٦٠٧ میلادی "شاهزاده خرم" که بعدا با نام "شاه جهان" شناخته شد، "ارجمند بانو بیگم" را، که بعدا به "ممتازمحل" ملقب شد، نمی‌دید، امروز از تاج محل خبری نبود.
ارجمند بانو دختر یکی از اشراف ایرانی با نام "عبدالحسن آصف خان" و متولد شهر "آگرای" هند بود. خواهر آصف خان یا عمه ارجمند بانو، نور جهان همسر محبوب و پرنفوذ جهانگیر شاه، پدر شاهزاده خرم بود. نور جهان همراه برادرش آصف خان در سیاست و دولتداری نقش بارزی داشت.
شاهزاده خرم که در آتش عشق ارجمند بانو می سوخت، بنا به ضوابط سلطنتی با دو زن دیگر ازدواج کرد که اولی از بستگان دربار صفوی ایران بود. خرم پس از پنج سال انتظار به وصلت ارجمند بانو رسید.
او پس از مراسم عروسی اعلام کرد که عروس تازه از سایر زنان دربار برتر و "ممتازمحل" است. از آن به بعد ارجمند بانو با همین نام و پسوند "بیگم" خطاب می‌ شد. به نوشته یک تاریخ‌ نگار دربار گورکانی هند که با نام "قزوینی" از او یاد می‌شود، پیوند شاهزاده با دو همسر دیگرش تنها حکم زناشویی معمولی را داشت و "خرم" هیچ زن دیگری را شایسته ی آن محبت و شیفتگی که نثار ممتاز محل می‌کرد، نمی‌دانست. سال ١٦٢٨ شاهزاده خرم بر تخت طاووس هند نشست و به "شاه‌جهان" ملقب شد. ممتاز محل نمی‌خواست به مانند عمه ی قدرتمندش در امور اداری و سیاسی دستی داشته باشد. در عوض فهرست نام‌ های زنان بیوه و کودکان یتیم را ترتیب می‌داد و از شوهرش می‌خواست که به نیازهای آنها رسیدگی کند و برای خانواده‌ های بینوا نفقه تعیین می ‌کرد. او نیز مانند شاه ‌جهان به هنر معماری علاقه داشت و در ساماندهی یک باغ کرانه رود "یامونا" در شهر آگرا، جایی که سرانجام محل آخرت او شد، نقش داشت.

شاه جهان و ممتازمحل در سال ۱۶۱۲ ازدواج کردند و ۱۸ سال با یکدیگر زندگی کردند و ثمره این ازدواج ۱۴ فرزند بود که هفت تن زنده ماندند و بزرگ شدند. ممتاز محل در ۱۷ جون ۱۶۳۱ میلادی در هنگام تولد چهاردهمین فرزندش جان باخت.
در یکی از حمله ‌های جنگی، شاه جهان ممتاز محل را همراه برده بود. او باردار و در ماه‌ های آخر بارداری بود. این نوزاد چهاردهمین فرزندی بود که ممتازمحل به‌ دنیا آورد و دختر بود که نامش را «گوهره‌بیگم» گذاشتند. اما ممتازمحل در اثر وضع حمل جان باخت و هنگام درگذشت، ۳۹ سال بیشتر نداشت. او از شوهرش درخواست کرد که پس از وی زنی نگیرد و برای او آرامگاهی بسازد که از طریق آن نام وی جاوید بماند.
مرگ ناگهانی "ممتاز محل" پادشاه را دچار غم و اندوه ساخت. شاه داغدیده پس از تفکر و تدبر بنا به وصیت او تصمیم گرفت بنائی بر مزار محبوبش بسازد تا شاهدی بر عشقش باشد، از این رو طراحان، مهندسان و استادکاران را از گوشه و کنار دنیا گرد آورد تا آرامگاهی را بسازند که آخرین دستاورد معماری گورکانی گردد.
به نوشته تاریخ ‌نگاران، شاه‌جهان در پی درگذشت محبوب ‌ترین همراه زندگی‌ اش خلعت شاهانه ‌اش را به عبای سفید عوض کرد و یک سال سوگوار بود. شاهی که قبلا برای توسعه ی دامنه ی سلطنتش خون فراوانی ریخته بود، گوشه نشین شد و برای مدتی دخترش "جهان ‌آرا" به امور دولتداری پرداخت. روایت حاکی است که موهای سیاه شاه جهان طی یکی دو ماه سوگواری سفید شد.
شاه‌جهان پس از آنکه کمی از فشار این غمرهایی یافت، در اجرای وصیت ممتاز محل بهترین معماران و خوشنویسان را از سراسر هند و بیرون از آن فرا خواند تا بنای یادبود محبوب از دست رفته ‌اش را در شهر آگرا، پایتخت امپراتوری گورکانی، بسازند. تاریخ نگاران آن دوران، از این بنای یادبود با نام "روضه ممتاز محل" یاد کرده ‌اند و برخی بر این نظرند که "تاج محل" مخفف "ممتاز محل" است. "پیتر ماندی"، جهانگرد اروپایی سده ١٧ میلادی نیز در نوشته‌هایش از "تاجِ محل، ملکه دربار گورکانی" نام می‌برد.
خود شاه‌جهان هم که سال ‌ها بعد، به دست پسرش "اورنگ‌زیب" شکست خورد و مدتی در زندان "قلعه سرخ" یا "لال قلعه" به سر برد، پس از درگذشت کنار ممتاز محل زیر گنبد تاج محل به خاک سپرده شده است.
معماری تاج محل
بنای آرامگاه بر روی دو صفحه روی هم قرار گرفته است. صفحه اول 374 *141 و صفحه دوم 120 *120 ذراع است. ساختمان مزار با طرح "هشت بهشت" طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت یا "هشت جنه" نام نوعی طرح معماری است که بر اساس آن به طور معمول در وسط نقشه ی بنا یک فضای مرکزی غالبا گنبدی شکل وجود دارد که از مرکز آن چهار محور تقارن عبور می ‌کند.
در دو طرف شرقی و غربی عمارت مزار، دو ساختمان کاملا همانند به صورت متقارن ساخته شده است . بنایی که در سمت غرب عمارت قرار گرفته، مسجدی است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده است. در جبهه ی شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده که مهمانخانه مجموعه است و در همه خصوصیات کالبدی مانند مسجد است به جز آنکه محراب ندارد و بر روی سنگفرش آن شکل جانماز ایجاد نشده است.
در بالای عمارت تاج محل، گنبد امرودی (گلابی) شکل قرار دارد که دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از روی صفحه بیش از 50 متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد طاقی با گنبد کوچک قرار دارد. وجود چهار گنبد کوچک در چهار سوی گنبد اصلی، سنت و شیوه ای است که آن را در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا می‌توان ملاحظه کرد. بنا بر این، خصوصیت مزبور را می‌توان از ویژگی های معماری ایرانی دانست.
چهار منار در چهار گوشه صفحه عمارت مزار وجود دارد. این خصوصیت را باید به معماری گورکانی نسبت داد. ساختن چهار منار در چهار گوشه ی یک عمارت در دوره ی تیموری رایج شد و در دوره ی گورکانی و به ویژه در تاج محل، آن ها را به صورت مستقل از ساختمان، در چهار گوشه صفحه ساختند. وجود چهار منار در گوشه های صفحه موجب شکل گیری فضایی بصری - روانی شد که عمارت مزار در میان آن اهمیت ویژه ای یافته است، زیرا افزون بر خصوصیات حجمی ممتاز آن، تمام سطح آن را با سنگ مرمر سفید پوشانده اند، در حالی که سطح صفحه اول و نیز مهمانخانه و مسجد واقع در دو سوی آن را با سنگ سرخ پوشانیده اند. در جلوی عمارت آرامگاه، باغی مربع شکل ساخته شده است. مربع یکی از شکل های کامل و به ویژه یکی از شکل های مهم و مقدس در فرهنگ طراحی معماری و شهری در ایران است. عرصه باغ نیز با طرح چهارباغ که یکی از مهمترین الگوهای طراحی باغ ایرانی است، ساخته شده است. در این شیوه، عرصه ی باغ توسط دو معبر متقاطع به چهار قسمت تقسیم می ‌شد. هر یک از این چهار عرصه نیز دوباره به چهار قسمت تقسیم می ‌شد و این روند تا جای ممکن ادامه می‌ یافت و فضای هر سطح با درختان و گل های متنوع پوشانده می‌ شد.

تاج محل از سال ۱۹۸۳ جزو میراث جهانی یونسکو درآمده و در نظر سنجی بزرگ جهانی در سال ۲۰۰۷ میلادی که در ۸ ژوئیه همان سال نتیجه ی آن اعلام گردید این بنا در شمار یکی از عجایب هفتگانه جهان در دوران حاضر شناخته شد.