بر آن شدیم تا ابتدا به بررسی نقوش در آرامگاه ها به عنوان مقدمه بپردازیم و پس از آن در گزارش های مختلف، یک به یک نقوش دسته بندی شده در تخت فولاد را با نظر کارشناسان اهل فن در حوزه نقاشی بررسی نماییم.
آرامگاه ها قدمتی بسیار طولانی و در عین حال ارزشمند در فرهنگ و تمدّن بشری و از جمله ایران اسلامی دارند، اما تنها از منظر تاریخی، معرفی علما، باستان شناسی و ویژگی های معماری مورد بررسی قرار گرفته اند. در این میان هیچ گاه به نحوه شکل گیری یا معنا و مفاهیم تزئینات موجود در قبور و تکایای آرامستان ها توجه نشده است.
نقوشی دارای معانی عمیق دینی
این در حالیست که نقش های حکاکی شده بر روی قبور علاوه بر زیبایی هاو جذابیتی که دارد، دارای معانی عمیق دینی، فلسفی و عرفانی اند و با باورهای مردمان زمانه خود گره خورده اند. تزئینات سنگ مزارها به واسطه اینکه ماندگاری شان، یکی از منابع مهم مردم شناسی و بررسی هنرهای تزئینی در فرهنگ و هنر ایران زمین به شمار می روند.
پس از ظهور اسلام در ایران مرسوم بوده که مسلمانان روی سنگ قبرها عباراتی شامل نام و نشان فرد فوت شده را حکاکی کرده و یا با قلم می نوشتند. به همین علت و برای بررسی فنی این موضوع و نحوه شکل گیری این آثار بر روی قبور به سراغ یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان رفته ایم تا در این رابطه با او گفت و گویی داشته باشیم.
تخت فولاد گنجینه ای از نمادها و نشان های تصویری
دکتر محمدرضا عمادی در گفتگو با ایمنا ضمن اشاره به اینکه حجاری آیات قرآن با خط کوفی از نخستین نشانه های موجود بر سنگ های قبور است گفت: این عمل به سبب رستگاری فرد فوت شده بر روی قبور حجاری می شده ولی به مرور زمان و از اوایل قرن سوم سیر اشکال بر روی قبور با نقش هایی از گیاهان و اشکال هندسی در کنار کتیبه های مختلف با خط کوفی تزئین شده و شکل گرفته است.
عمادی افزود: نقوش نمادین و سمبل ها همواره در زمان ها و عرصه های مختلف اسلامی ادامه یافته است و در کنار خطوط قبور، مجموعه ای کامل از خط و نقش را در قبرستان های اسلامی رقم زده است.
وی با اشاره به اینکه این نقوش با روی کار آمدن شیعیان گسترش پیدا کرد عناون داشت: از دوره صفویه به بعد تزئین سنگ قبور با نقش های مختلف مثل درخت سرو و گلدان در کنار آیات قرآنی و احادیث با خوشنویسی حجاری شده است.
استاد دانشگاه و پژوهشگر نقاشی ایرانی معتقد است: همه این نقش ها در کنار یکدیگر، ویژگی اصلی هنر اسلامی را بر روی قبور و آرامگاه ها نشان می دهد و با نقش و نگار زیبا بر روی این قبور حیات مجدد و طلب عفو و مغفرت برای فرد فوت شده به تصویر کشیده می شود.
عمادی با اشاره به اینکه قبرستان های کهن و بزرگ مثل تخت فولاد اصفهان گنجینه ای از نمادها و نشانه های تصویری، هنرهای تزئینی همراه با حجاری های نفیس هستند افزود: هنرمندان کنونی و پژوهشگران دانشگاه به واسطه این زیبایی ها و هنرنمایی های دستی هنرمندان گذشته به تخت فولاد روی آورده اند و از این دریای بیکران علم و هنر استفاده می کنند.
وی بیان داشت: حجاری قبور در تخت فولاد بر پایه فرهنگ و هنر ایرانی اسلامی شکل گرفته و گنجینه ای از تزئینات و آرایه ها را به وجود آورده است، باید بی اغراق بگویم که سنگ مزارات تخت فولاد به تنهایی اکثر سمبل ها و نقش مایه های مرتبط با قبور را که در تمامی ایران پراکنده اند، یک جا در خود جای داده است و به راستی تنوع و تکثر نمادها و نشانه های تصویری در مزارت این آرامگاه چنان است که برای نقوشی مثل گیاهی و گلدانی، هر سنگ تفاسیر مختص به خود را دارد.
نقش انسان بر قبور تخت فولاد
دکتر عمادی به نقش های انسانی به کار رفته شده در قبور تخت فولاد اشاره کرد و افزود: فتحعلی شاه قاجار نقشی اساسی در ترویج موضوعاتی با تصاویر انسانی داشت که این نقوش مضامین هنر اروپایی و فرهنگ غربی را به درون هنر ایرانی وارد کرده بود و او با این هدف سعی در گسترش این نقش ها بر روی قبور داشت.
وی افزود: به واسطه محدودیت های دینی در اماکن مذهبی نه تنها در قبور تخت فولاد که بر هیچکدام از قبور دوره صفوی نقش و تصاویر انسانی را نمی توان مشاهده کرد، ولی با شروع حکومت فتحعلی شاه قاجار به مانند دیگر حوزه های هنری مثل فرشبافی و نقاشی و با تاثیر از قبور تصویری شاهان و شاهزادگان قاجاری، سنگ مزار در آرامگاه های ایران از جمله قبور تخت فولاد نیز (مثل سنگ مزار سرداران بختیاری و دیگر رجل سیاسی و فرهنگی) با تصاویر انسانی ساخته شد.
عمادی به نقش ارامنه و دیگر اقوام ایرانی در اصفهان برای نقش انسان به روی قبور نیز اشاره کرد و افزود: از حضور ارامنه و تاثیرات فرهنگی آن ها از دوره صفوی و دیگر اقوام ایرانی مثل بختیاری ها در اصفهان بویژه از دوره قاجار و به واسطه تحولات سیاسی مانند جنبش مشروطه نباید به راحتی گذشت، چراکه این اقوام از ایام کهن باورها و آئین های قومی خود را بصورت مستقیم بر قبور حجاری می کردند که از آن جمله می توان به نقوش انسانی در حال کار، شکار، رزم و پایکوبی اشاره کرد.
عمادی خاطرنشان کرد: بختیاری ها نیز از دوره قاجار و همزمان با نهضت مشروطه در تخت فولاد صاحب تکیه اختصاصی و تحت عنوان تکیه بختیاری ها شدند؛ اگرچه این نکته قابل تامل است که ردپای حجاری قبور آن ها در تکایای دیگر از جمله تکیه فیض نیز به خوبی مشهود است.
این استاد نقاشی اذعان کرد: نقوش با تصاویر انسانی در قبور تخت فولاد هم به افراد سرشناس تعلق دارد و هم عموم جامعه، با این تفاوت که در مورد عوام دقت و ظرافت کمتری در حجاری لحاظ شده اما در مورد اشخاص پر اهمیت تر نوع لباس، تجهیزات و جایگاه سیاسی و اجتماعی آنها با دقت و ظرافت خاصی و با هنر نقاشی بر روی سنگ به وجود آمده است.
عمادی در مورد نقش های انسانی موجود در تخت فولاد تاکید کرد: در این نقش ها فقط تصویر مردان حکاکی شده و تصاویر زنان به هیچ عنوان به کار نرفته است.
سعی بر آن داریم تا در گزارش های بعدی به تفصیل به دسته بندی های دیگر نقش ها در تخت فولاد بپردازیم./
12162/135/20
کانال اطلاع رسانی: https://telegram.me/imnanew
نظر شما