گره چینی، گره خوردن هنرمندانه تکه‌های چوب

چوب همواره يكي از عناصر دائمي مورد استفاده در معماري ايران بوده است و به دلیل موقعيت ويژه در معماری و تنّوع انواع آن سبب شد تا اين عنصر از پوشش پشت بام‌ها گرفته تا قاب هاي تزئيني پنجره ها و ساخت اشياء فلزي، چوب مورد استفاده قرار گيرد.

به گزارش ایمنا، گره سازی بخشی از هنر معماری اسلامی است که انواع مختلف آن در هنرهای منبت کاری، کاشیکاری، گچبری، خاتم کاری، آجر کاری، آیینه کاری، سنگ کاری و در کارهای نجّاری مانند آلَت بندی نَرده ها، درب و پنجره ها، دکورهای چوبی و منبت کاری مَنبرها و در آهنگری نیز به همین ترتیب مورد استفاده قرار می گیرد.

گره‌چيني در معماري ايران
گره‌چيني چوب از هنر‌هاي ظريفي است که از اوايل دوره اسلامي ‌در ايران رايج بوده است. برخي پژوهشگران احتمال داده‌اند که استفاده از اين هنر از دوران خلفای عباسي آغاز شد و در قرن 6 تا 8 هجري قمري در کشورهای مصر و سوريه متداول شده و از همان زمان به ايران رسيده است. بر اساس شواهد، پيشينه هنر گره‌چيني در معماري ايران به دوره سلجوقي و صفوي باز مي‌گردد و خاستگاه آن نيز شهر اصفهان بوده است. از اين سبک کار به طور معمول در ساخت درهاي اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهاي منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده شده است. از دوران صفوي به بعد، تعبيه شيشه‌هاي رنگي در چوب‌هاي مشبک رايج شد و در اصطلاح به «ارسي» مشهور شد. هنرهاي چوبي پس از صفويه به ویژه در دوران قاجار نه تنها تکامل فني نداشت بلکه با افت فني نيز روبرو شد. البته هنر ارسي‌سازي در اين دوره به اوج خود رسيد. به طور کلي از چوب و فرآورده‌هاي آن در بناهاي صد سال اخير به عنوان مصالحي موثر در ستون‌هاي چوبي، پوشش‌ سقف‌هاي دوجداره خارجي و توفال‌سازي، در ساختن پنجره‌هاي ارسي و پنجره‌هاي ظريف با کارهاي هنري مختلف گره سازي، قواره‌بري و غيره استفاده شده است.

گره سازی درچوب به 2 شیوه منبت کاری و مشبک کاری معمول است. از گره های معمول در معماری، در منبت کاری نیز استفاده می شود، ولی انواع گره های معمول در مشبک کاری اصول و ضوابط خاص خود را دارد و با انواع گره های بنایی متفاوت است. به همین دلیل این گروه گره ها به گره های درودگران موسوم است. ترسیم زمینه گره های درودگران مانند سایر زمینه های گره با ربع زمینه یا یک زمینۀ کامل آغاز می شود و از تکرار آنها یک کادر گره در ابعاد بزرگ بوجود می آید. نحوه اجرا و ساخت گره چوب به نوع گره مورد نظر بستگی کامل دارد، مثلاً در برخی از انواع گره، کلاف کشی در چارچوب پنجره به صورت مربع و در بعضی به شکل لوز یا مثلث بندی انجام می شود و قطعات آلات چوبی در کلاف‌های مذکور جاسازی می شوند.

تعريف گره چيني
گره چيني به هنري گفته می شود که با استفاده از قطعات برش خورده چوب و شيشه‌هاي رنگي در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت‌گراي هندسي که به طور هماهنگ در يک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته اند، ایجاد مي‌شود. در واقع هندسه نقوش و گره‌کشي جزء جدانشدني اين هنر به حساب مي‌آيد.
در اصطلاح هنري گره‌چيني عبارت است از مجموعه‌اي از شکل‌هاي هندسي که با نظم و ترتيب و پيچ و شکل‌هاي هماهنگ و قرينه در کنار هم چيده شده‌اند. در تعريف ديگر، گره‌چيني عبارت است از يک ترکيب هماهنگ از شکل‌هاي هندسي به هم پيچيده، موزون و جذاب که با استفاده از خط‌‌هاي راست شکل گرفته است.

اجزاء گره
آلت: واحد کار در گره، آلت ناميده مي‌شود. آلت در لغت به معني ابزار، افزار واسطه اي ميان فاعل و مفعول براي رسيدن به اثر است. ودر واقع همان خط مرزي اطراف لقاط مي‌باشد خط‌هاي مرزي در گره‌هاي گوناگون متفاوت هستند.
لقط: در گره لقط به شکلهاي گره گفته مي‌شود، که از خط‌هاي مستقيم و بر اساس قاعده‌اي منظم به شکل‌هاي هندسي در آمده و در يک قاب يا زمينه محدود شده است. لقاط مي‌توانند ساخته شده از چوب و يا شيشه و يا هر جنس ديگري باشند.

فرآيند توليد
روش توليد گره‌چيني به اين صورت است که ابتدا طراحي و ترسيم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام مي‌شود، سپس از روي قسمت‌هاي مورد نياز گره رسم شده، الگو يا قالب برداشته شده و چهارچوب يا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته مي‌شود.
گره‌ها اتصالات کوچکي از چوب هستند که به صورت زبانه‌اي به يکديگر قفل مي‌شوند و نقش‌هاي زيبايي را بوجود مي‌آورند که هر چه ظريف‌تر باشند، از نظر هنري ارزش بيش‌تري دارند. براي ايجاد نقش گره، چوب‌ها به ضخامت بند رسم شده بريده و در عين حال چوب‌هاي واگيره از قالب‌هاي آماده شده تهيه مي‌شود. سپس به وسيله اره پشت‌بند‌دار، زاويه‌هاي اتصالات روي چوب را برش مي‌زنند و با رنده ابزار، روي آلت‌ها ابزار مي‌زنند. سپس دو سر هر يک از آلت‌ها فاق و زبانه مي‌زنند و در آخر، کار چيدن گره و درگير کردن اتصال‌هاي ساخته شده و شيشه‌هاي رنگي برش خورده کار به پايان مي‌رسد.

ابزارآلات و مواد اوليه
ابزارآلاتي که براي ساختن گره استفاده مي‌شود همان ابزاري است که دريک کارگاه درودگري وجود دارد، مانند انواع اره، رنده کف‌بر، گنده‌گير، رنده ابزار، رنده خشتي، رنده دوراهي و رنده دست، انواع گيره‌دستي و گيره روي ميز، انواع خط‌کش، انواع سمباده، انواع دريل، سوهان، چکش، مته، فرز و ميز کار.
بهترين ماده اوليه ساخت گره‌چيني که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است که خوشبختانه اين درخت، درخت بومي ‌ايران است زيرا بافتي منسجم داشته و از مقاومت بالايي برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابي، گردو، عناب و از چوب درخت‌هاي جنگلي ايران از نوع آزاد و راش نيز براي ساخت گره‌چيني استفاده مي‌شود.

اسامی گره
 گره ها هرکدام اسم مخصوص به خود دارند که آن اسم را از آلات محصول همان گره انتخاب کرده اند و هر طرح در زمینه و کادر ویژه ی خود رسم می شود.

 انواع گِره
 گره بر هفت نوع است، گره تُند، گره کُند، گره شُل، گره تُند و شُل، گره کند و شُل، گره پیلی، گره درودگری، که هر کدام از آن ها طرح و زمینه هایی بسیار دارند که از کنار هم قرار گرفتن چند نوع آلت به طور منظم با قواعد گوناگون در زمینه های مختلف، گره ها شکل می گیرند.

گره، شطرنج معماران
گره بسیار پُر دامنه است و به شطرنج معماران معروف شده است. آنچه در گره باید مورد توجه قرار گیرد، آن است که اولاً آلت خارج نداشته باشد. یعنی در طراحی گره، آلت ها منحصر به آلت گره باشد. دیگر آن که چنانچه طرح گره را در کنار آن تکرار کنیم، آلت های گره یکدیگر را کامل کنند و زمینه بزرگ‌تری ایجاد نمایند. هنر گره سازی در معماری دارای قوانین ویژه و محاسباتی محسوب و مَحصور می باشد. هر گونه رسم هندسی که شکلی را تشکیل دهد گره به حساب نمی آید و تنها گره هایی پذیرفته و صحیح هستند که اولاً، آلت های مصروف آن آلات شناخته شده اصیل گره سازی باشد. ثانیاً گره هایی مورد قبول واقع می شود که در بطن آن ها رمزها و گره هایی دیگر نهفته باشد .ضمناً کادر  هر گره در زمینه ی مخصوص خود رسم می شود. بنابراین گره هایی که در زمینه ویژه ی خود رسم نشوند، در آن ها شکل و زوایای آلت ها تغییر کرده و گره باطل خواهد بود .، مگر گره هایی که استادان ماهر و آگاه به رُموز نهایی گره ها، در زمینه های گوناگون و گره های دست گَردان که بازهم در چهار چوب قانون گره سازی باشند، صحیح و پذیرفته می باشند.

آلت های گِره
گره کند دارای آلتی به شکل پنج ضلعی منتظم است.
در گره تند از راس هر پنج ضلعی به رئوس مقابل وصل کرده ،ستاره ی پنج پر حاصل می شود که آلت گره تند است.
در گره شل از رأس هر پنج ضلعی با زاویه 18 درجه نسبت به ضلع پنج ضلعی رسم می کنیم.
 ستاره ای پنج پر اما متفاوت و باز تر از پنج تند حاصل می شود.
گره «تند و شل» و «کند و شل» اختلاطی از این دو گره است.
آلات گره تُند: شِش بَند پنج تُند تُرنجی تُند تَرَقه دانه بَلوط شمسه تُند دَه پا بُزی ششِ منتظم ماکو شش طَبل برگ چِنار طبل تُند شمسه تَه بُریده چهار لِنگه
آلات گره کُند: پنج کُند طَبل کُند شمسه کُند دَه سُرمه دان تُرنجی کُند
آلات گره شُل: شش شُل پنج شُل گیوه سکرو تُرنجی شُل چهار لِنگه شُل شَمسه
آلات واسطه: شش دَواتی موریانه

روش‌های اتصال آلات به کلاف‌ها
روش‌های اتصال آلات به کلاف‌ها از سه طریق اتصال به وسیله مادگی یا ساختن فاق در کلاف و زبانه در آلت، اتصالات کوم و اتصالات بوسیلۀ نیمانیم انجام می شود.
گره سازی درچوب به دو شیوه منبت کاری و مشبک کاری معمول است. از گره های معمول در معماری، در منبت کاری نیز استفاده می شود، ولی انواع گره های معمول در مشبک کاری اصول و ضوابط خاص خود را دارد و با انواع گره های بنایی متفاوت است. به همین دلیل این گروه گره ها به گره های درودگران موسوم است. ترسیم زمینه گره های درودگران مانند سایر زمینه های گره با ربع یا 2/1 زمینه یا یک زمینۀ کامل آغازمی شود و از تکرار آنها یک کادر گره در ابعاد بزرگ بوجود می آید. نحوه اجرا و ساخت گره چوب به نوع گره مورد نظر بستگی کامل دارد، مثلاً در برخی از انواع گره، کلاف کشی در چارچوب پنجره به صورت مربع و در بعضی به شکل لوز یا مثلث بندی انجام می شود و قطعات آلات چوبی در کلاف‌های مذکور جاسازی می شوند.

گره سازی تنها به معماری ایرانی بسنده نمی گردد
در معماری امروزی نیز می توان در بخش های مختلف با خلاقیت از این هنر تزئینی استفاده کرد. به عنوان مثال با طراحی گره بر روی یک پارتیشن چوبی و خالی کردن داخل فرم ها( همچون پنجره های دارای گره سازی) می توان پارتیشن های زیبایی ایجاد کرد.اگر به این پارتیشن یا جداکننده کمی عمق بدهیم( در حد 30 تا40 سانتی متر) می توانیم فضای زیبایی برای قرارگیری وسایل دکور خانه( همچون قاب عکس، ظروف کریستال یا نقره و…) ایجاد کنیم. هم‌چنین در طراحی داخلی خانه ها یا فروشگاه ها می توانیم از یک قاب توخالی گره سازی شده به عنوان سقف کاذب استفاده نماییم. به گونه ای که نور چراغ ها از درون حفره های گره به پایین بتابد. به هر روی با کمی خلاقیت و اندیشیدن می توان استفاده های زیادی از این هنر زیبای تزئینی در معماری امروزی نمود.
نمونه‌هاي تاريخي
از بهترين نمونه‌هاي گره‌چيني در ايران مي‌توان عمارت چهل‌ستون، هشت‌بهشت و خانه‌هاي تاريخي خانه اعلم، شيخ‌الاسلام، سوکياس در اصفهان و تعدادي از خانه‌هاي تاريخي کاشان مانند خانه طباطبائي‌ها، خانه عباسيان، خانه بروجردي‌ها و تعدادي ديگر از اين انواع خانه‌ها در يزد و شهر‌هاي قديمي ‌را نام برد.

معماری ایرانی در واقع بیانگر راز و رمز هستی است که به زبان رمز هندسه بیان می گردد. بی سبب نیست که پیش از ورود اعراب به ایران، معماری را مهرازی یعنی پرداختن به والاترین راز می خوانده اند و به استاد معمار، مهراز می گفته‌اند. گره سازی در واقع ترکیب و ساخت نقوش هندسی است که ویژگی مهمی دارند و آن هم تکرار دوباره این نقوش در صورت ترکیب شدن با هم است. در واقع شما می توانید بی نهایت شکل یکسان را با ترکیب دوباره آنها به دست آورید و این ویژگی یگانه گره سازی است و ما را به یاد هندسه فراکتال می اندازد، یعنی شکل کلی یک مجموعه شبیه یا مانند شکل یکی از اجزاء آن مجموعه است./
12168/135/10
کانال اطلاع رسانی: https://telegram.me/imnanews
 

 
کد خبر 251110

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.