به گزارش خبرنگار ایمنا، عزاداری و سوگواری برای عزیزانی که انسان به‌نوعی با فراق آن‌ها مواجه شده است، امری غریزی است که پیشینه آن به حیات انسان در میلیون‌ها سال پیش بازمی‌گردد. بااین‌حال با شکل‌گیری تمدن‌ها و تکامل بشری، چنین واکنش طبیعی با عناصر اجتماعی همچون فرهنگ و دین گره‌خورده است.
در این میان ارتباط میان فرهنگ و طبیعت آدمی به‌وسیله جامعه‌پذیری ویژه هر جامعه که خود متأثر از فرهنگ است، محقق می‌شود. جامعه‌پذیری که بر نگرش و رفتار آدمی تأثیر گذاشته و نحوه بروز و ظهور عواطف انسانی را نیز شکل می‌دهد.
علاوه بر دو عنصر بیان‌شده؛ دین نیز به‌عنوان نهادی مستقل بر فرآیند ذکرشده اعمال قدرت کرده و درنتیجه چنین تعاملی، ما با ارزش‌هایی نهادینه در مردم مواجه می‌شویم. ارزش‌هایی که بر طبیعی‌ترین واکنش آن‌ها یعنی عزاداری نیز تأثیر گذاشته و به همین خاطر است که آداب‌ورسوم هر تمدنی منحصر به خود آن است. رسومی که شکل‌دهنده رفتار تاریخی مردم در طول سالیان شده وزنان نیز به طبع از این قاعده مستثنا نیستند. ازاین‌رو خبرگزاری ایمنا در گفت‌وگو با محمدحسین ریاحی، نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع به بررسی این موضوع پرداخته است که مشروح آن در ذیل ازنظر می‌گذرانید.
ایمنا: اگر برسی نقش زنان در تاریخ را بخواهیم با واقعه عاشورا شروع کنیم، پس از عصر عاشورا با چه صحنه‌ای از حضور زنان مواجه خواهیم شد؟
ریاحی: در ارتباط با حضور زنان در تاریخ، به ویژه زمانی که با توجه ویژه به اسلام، تشیع و واقعه عاشورا نگاه می‌کنیم، نقشی حائز اهمیت است. چنین نقشی به ویژه بعد از شهادت امام حسین (ع) در جریاناتی که اتفاق افتاد، بسیار مشهود است.
ایمنا: این نقشی که بیان کردید، شامل همه زنان حاضر درواقعه عاشورا می‌شود؟
ریاحی: این مسئله در ابتدا به حضور و فعالیت حضرت زینب (س) اشاره دارد و پس‌ازآن شامل همه زنان اصحاب می‌شود. مادران و بانوانی که نام آن‌ها در تاریخ ثبت‌شده است.
ایمنا: به نظر شما نقش این بانوان از چه جهت حائز اهمیت است؟
ریاحی: چنین حرکتی نقش بانوان را در استمرار تبیین حرکت حسینی بر ما آشکار می‌کند. از همان بعد از شهادت حضرت با نگاه به تاریخ می‌بینیم که این حرکت یعنی عزاداری زنان فوق‌العاده موردتوجه است. مویه کردن، پریشانی، واویلا کردن و افشاگری‌هایی که زنان در این مسیر داشته‌اند.
ایمنا: استمرار نقش آن‌ها در تاریخ به چه صورت بوده است؟
ریاحی: بعد از واقعه نیز گزارش‌هایی که از زمان صفویه تا دوره‌های تاریخی اخیر داشته‌ایم، مبنی بر حضور فوق‌العاده زنان مسلمانان، شیعیان و به ویژه ایرانی است. موضوعی که به طبع شامل شهر اصفهان، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شهرهای کشور هم می‌شود.
ایمنا: با استناد به چه منابعی؟
ریاحی: در سفرنامه‌هایی که از عصر صفوی موجود است، همچون پیترو دلا واله و دن‌گارسیا دسیلوا فیگوئروا؛ که سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس اول بوده، گزارش‌هایی از عزاداری بانوان در سالهای ۱۰۲۷ و ۱۲۰۸ رسیده است. برای مثال دلاواله با تفسیری از آن زمان بیان می‌کند که همه زن‌ها از هر طبقه‌ای با دقت مواعظی را که هرروز در مساجد به‌وسیله والاترین ملایان ایراد می‌شد، گوش می‌دادند. سخنان تأثر برانگیز موعظه‌گرانی که باعث می‌شد زنان به‌سختی یا شدت اشک بریزند و درواقع به‌صورت، چهره و سینه خود می‌کوبند. این اسناد نشان‌گر این است که در اصفهان صفوی، یعنی حدود ۴۰۰ سال پیش نقش بانوان مربوط به عزاداری، مویه کردن و سوگواری برای امام حسین (ع) و اهل‌بیت ایشان بوده است.
ایمنا: علاوه بر مشارکت در عزاداری‌ها، حضور اجتماعی زنان شامل چه مواردی می‌شده است؟
ریاحی: یکی دیگر از نقش‌های زنان در طول تاریخ، مربوط به حوزه موقوفات است. موقوفاتی که آثار برخی از آن‌ها همچنان باقی‌مانده و برخی دیگر نه. برای مثال شخصی از بزرگان دربار که از منصوبین به شاه صفوی بوده، گویا مریم بی گم عمه ایشان در سال ۱۰۲۵ برای روضه‌خوانی اطعام می‌دهد. همچنین برخی دیگر از زنان به تعزیه، اطعام مردم یا اهل علم و شام در شب عاشورا می‌پرداخته‌اند. این‌ها نشان‌گر این هست که بانوان اصفهان در عصر صفوی چقدر بر این مسائل دینی و آئینی حساس بوده‌اند.
مثال دیگری برای این موضوع شخصیت گوهرشاد بی گم در سال ۱۰۷۱ هجری قمری است. بانویی که برای زائران و مجاوران امام حسین (ع)، موقوفاتی را قرار می‌دهد. یا بانوانی که برای چراغ، شمع و مخارج عزاداری سیدالشهدا هزینه می‌کرده‌اند. همچنین در سندی دیگر با شخصی به نام زبیده بی گم، دختر شاه سلیمان مواجه می‌شویم که مقرری‌هایی برای عتبات عالیات دارد.
ایمنا: این‌چنین اقداماتی محدود به عصر صفوی بوده؟
ریاحی: نه محدود نمی‌شود به آن دوره. در زمان قاجار نیز روضه‌خوانی‌های مفصلی در اصفهان برپا می‌شده است. در محلات خانه‌های بزرگی وجود داشته که بعضاً در بالکن‌ها یا در یک سلسله قسمت‌های طبقه دوم، بانوان لباس‌های سیاه پوشیده و هنگام روضه‌خوانی یا تعزیه شرکت می‌کردند. چنین گزارش‌هایی به‌طور مکرر در سفرنامه‌های دوره قاجار تکرار شده که بیانگر این است که در بعضی خانه‌ها، قسمت قابل‌توجهی برای نشستن و حضور بانوان فراهم بوده است. بانوان نیز به‌وسیله برخی کارها همچون اطعام آش و حلوا و نذورات علاوه عزاداری، در برپایی عزاداری‌ها نیز نقش‌آفرین بوده‌اند.
مسئله دیگر در حوزه تربیت فرزند است. در دوره‌های مختلف تاریخی به ویژه از زمان صفویه تا دوره معاصر این موضوع را به‌خوبی می‌بینیم که یکی از ویژگی‌هایی که بانوان شهر اصفهان داشتند، مربوط به تشویق فرزندانشان برای حضور در مجالس، تهیه لباس سیاه و نوشته‌هایی برای عزاداری سیدالشهدا که بر تربیتی و اخلاقی بر فرزندان اثر گذار بوده است.
ایمنا: مصداقی برای نقش‌آفرینی زنان در دوره معاصر نیز وجود دارد؟
ریاحی: مصداق عینی آن در بحث دفاع مقدس است. حضور مادرانی که در پشت جبهه خدمت می‌کنند و تشویق فرزندانش برای شرکت در مبارزه. مادرانی که معتقدند مگر خون فرزندان ما رنگین‌تر از فرزندان سیدالشهدا و یارانشان هست؟ این نگاه است که به‌نوعی مشارکت بانوان را در فرهنگ حسینی نشان می‌دهد.
نظر شما