حیات وابسته!

به گزارش خبرنگار ایمنا، لایه ازون یا ازونوسفر، منطقه‌ای از لایه استراتوسفر هواکره است. این لایه متشکل از گاز ازون (O3) است که به‌طور طبیعی از قرارگیری اکسیژن در برابر نور مستقیم خورشید تشکیل می‌شود.

لایه ازون برای بشر لایه‌ای مهم و حیاتی است، چراکه این لایه سپر دفاعی زمین در برابر اشعه فرابنفش خورشیدی (UV) است و با فیلتر بخش زیادی از تشعشات فرابنفش خورشید در جو زمین مانع ورود این تشعشات به سطح زمین می‌شود، به‌گونه‌ای که می‌توان این لایه را کرم ضد آفتاب کره زمین دانست به علاوه لایه ازون وظیفه برقراری تعادل گرمایی زمین را نیز برعهده دارد.

حفره لایه ازون که برای اولین بار در دهه ۱۹۷۰ میلادی نمایان شد آژیر خطری برای تمام کشورهای دنیا بود. اندازه این حفره طی سال‌های گذشته افزایش یافت به طوری که حفره ازون قطبی در سال ۲۰۰۶ میلادی به بیشترین حد خود یعنی ۲۶.۶ میلیون کیلومتر مربع رسید. لازم به ذکر است حفره ازون به معنای وجود یک حفره واقعی در جو زمین نیست. بلکه به معنی کاهش مقدار مولکول گاز ازون در جو است، این کاهش در سرزمین‌های قطبی بیشتر است.

اندازه حفره ازون دائماً در نوسان است. هر ساله در ماه اوت و در آستانه بهار قطب جنوب، بزرگ شدن حفره آغاز می‌شود و در ماه اکتبر به اوج خود می‌رسد در ادامه کمی عقب‌نشینی کرده و در نهایت دوباره بسته می‌شود، اما مسئله مهم آن است که این حفره در سه سال گذشته، دیرتر از حد معمول بسته شده است.

خوشبختانه در پاییز ۲۰۱۹ ناسا اعلام کرد اندازه متوسط این حفره به ۹.۳ میلیون کیلومتر مربع رسیده‌است که این نشان‌دهنده یک کاهش شدید نسبت به سال ۲۰۰۶ است. علت کاهش اندازه حفره لایه ازون کاهش آلودگی هوا در این ناحیه بود گزارش سال ۲۰۲۳ سازمان ملل نیز بهبود کاهش ازون را تأیید کرد، اما می‌گوید ادامه این روند ضمانت شده نیست. این گزارش می‌گوید گرمایش زمین و آزاد شدن گوگرد دی‌اکسید و صعود آن به لایه‌های بالایی اتمسفر جلوی بهبود را می‌گیرد. عمران مرادی، پژوهشگر علوم فضایی در راستای اهمیت حفره لایه ازون و عوامل ایجاد آن با خبرنگار ایمنا گفت‌وگویی داشته است که در ادامه شرح آن را می‌خوانید.

ایمنا: علت ایجاد حفره در لایه ازون چیست؟

مرادی: در دهه ۱۹۸۰ میلادی بشر متوجه شد که بعضی از مواد شیمیایی به خصوص کلروفلوئوروکربن‌ها (Chlorofluorocarbons (CFC)) که استفاده‌های مختلف صنعتی و خانگی دارند می‌توانند به لایه ازون آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد کنند، چراکه این مواد شیمیایی بعد از ورود به فرآیندهای طبیعی جو در مواجه با نور فرابنفش خورشید تجزیه و موجب آزادسازی اتم‌های کلر و برم می‌شوند؛ برخورد این اتم‌ها با لایه ازون موجب تخریب این لایه می‌شود.

تخریب لایه ازون و در نتیجه ایجاد حفره در آن موجب ورود اشعه فرابنفش خورشیدی به سطح زمین می‌شود. این اشعه آسیب ویژه‌ای را به سلامتی انسان و محیط زیست وارد می‌کند و انواعی از بیماری‌های پوستی، کاهش عملکرد بدن و تأثیرات منفی بر جانوران و گیاهان را به همراه دارد، به علاوه اشعه UV موجب تغییر در الگوهای آب و هوایی، الگوی وزش باد و بارش باران همچنین میزان تبخیر آب‌های سطح زمین می‌شود و تأثیرات جدی بر سیستم‌های اکولوژیکی کشور و اقلیم آن وارد می‌کند.

ایمنا: در حال حاضر اندازه حفره لایه ازون چقدر است؟

مرادی: اندازه حفره لایه ازون بسته به موقعیت‌های زمانی و مکانی و غلظت لایه در هر منطقه متغیر است، اما به‌طور کلی بزرگترین حفره لایه ازون که حفره ازون قطبی واقع در قطب جنوب است عموماً در فصل بهار پدیدار می‌شود و منطقه قطب را به اندازه کل قاره آمریکای جنوبی و گاهی بیشتر فرامی‌گیرد. این حفره می‌تواند در آینده حتی از این میزان نیز بیشتر شود.

ایمنا: علت افزایش روزافزون حفره لایه ازون چیست؟

مرادی: یکی از مهم‌ترین علل افزایش اندازه حفره لایه ازون به خصوص در سال‌های گذشته استفاده نادرست از مواد شیمیایی و رعایت نکردن استانداردها در صنایع بوده است. به عنوان مثال مواد شیمیایی مورد استفاده در صنایع مختلف به خصوص در اسپری‌های مو، اسپری خوش‌بوکننده و خنک‌کننده‌هایی که در موتور وسایلی مانند یخچال‌ها استفاده می‌شود از مهم‌ترین مواد آسیب زننده به لایه ازون هستند. لازم به ذکر است که استفاده غلط از این مواد شیمیایی همواره رو به افزایش بوده و هنوز به‌طور جدی با آن مقابله نشده است.

برخلاف روند سریع تخریب لایه ازون، ترمیم این لایه بسیار سخت و پیچیده، همچنین زمان‌بر است، به همین جهت با وجود آن‌که استفاده از مواد شیمیایی آسیب‌زا برای لایه ازون در برخی کشورها محدود یا حتی ممنوع شده است، اما اثرات آسیب‌های گذشته تا سال‌ها بر لایه ازون باقی خواهد ماند.

ایمنا: افزایش اندازه حفره لایه ازون در چه زمان‌هایی رایج‌تر است؟

مرادی: گزارش‌ها نشان می‌دهد که افزایش حفره لایه ازون عموماً در فصل بهار اتفاق می‌افتد. یکی از دلایل آن این است که نور خورشید در این فصل بیشترین شدت را دارد. لازم به ذکر است که نمی‌توان این امر را به عنوان یک قاعده کلی در نظر گرفت، چراکه افزایش حفره کاملاً وابسته به موقعیت‌های مکانی و زمانی، میزان آلودگی مناطق، وضعیت آب و هوایی و به‌طور کلی عوامل جوی و طبیعی هر منطقه دارد.

ایمنا: چگونه می‌توان از افزایش حفره لایه ازون پیشگیری کرد؟

مرادی: برای پیشگیری از افزایش حفره لایه اوزون بهترین کار محدود کردن استفاده از مواد شیمیایی مضر است. از اقدامات جدی صورت گرفته در این راستا امضای توافق‌نامه‌های مختلف بین کشورها از سال ۱۹۸۰ تا امروز است. طی این قراردادها تولید و استفاده از بعضی مواد شیمیایی به‌خصوص گازهای به‌کار رفته در موتور یخچال‌ها و دستگاه‌های خنک‌کننده به‌صورت بین‌المللی محدود و در بعضی موارد ممنوع شده است. به عنوان مثال توافق‌نامه مونترال در سال ۱۹۸۷ بین حدود ۱۹۰ کشور دنیا در این زمینه امضا شد و در سال ۱۹۸۹ نیز به اجرا درآمد. میزان پایبندی کشورهای مختلف به توافق‌نامه‌های بین‌المللی متفاوت است.

به‌طور کلی امروزه تنها راه برای محافظت از لایه ازون توقف تولید مواد آسیب‌زننده به این لایه است به امید آن‌که در آینده پیشرفت علم امکان ترمیم سریع لایه ازون را به بشر دهد.

ایمنا: آیا ممکن است افزایش حفره لایه ازون موجب تخریب کامل این لایه شود؟

مرادی: خیر، افزایش حفره لایه اوزون نمی‌تواند به‌راحتی موجب تخریب کامل این لایه شود، چراکه لایه ازون بسیار وسیع است، اما مسئله جدی و نگران‌کننده در این زمینه تغییرات مقطعی لایه ازون بر اثر افزایش حفره‌های آن است، چرا که این تغییرات می‌تواند موجب رسیدن اشعه فرابنفش خورشید به زمین و در نتیجه افزایش مخاطراتی شود که توانایی نابودی حیات زمینی را دارد به همین جهت این مخاطرات باید جدی گرفته شود.