به گزارش خبرنگار ایمنا، تالابها نواحی از خشکی هستند که با آب شیرین و شور در همه جای کره زمین از مناطق گرم استوایی تا دشتهای یخ زده نزدیک قطب پوشیده شدهاند که به اندازه هر عضو دیگر طبیعت در سلامت و حفظ تعادل کره زمین نقش حیاتی دارند، زیرا تالابها اکوسیستمهای باارزشی است که کارکردهای بسیاری در تغذیه سفرههای آب زیرزمینی، بستر رویش گیاهان شناور و آبزی، ذخیره آب، ادامه روند چرخه مواد، کنترل سیلاب، حفاظت در برابر طوفان، فرسایش بادی، بادشکن و پناهگاهی برای انواع گیاهان و جانوران دارد که نظیر آن را در هیچیک از اکوسیستمهای روی زمین به صورت یکپارچه نمیتوان یافت، لذا این عملکرد چندگانه و گسترده از سوی دیگر اکوسیستمهای تالابی را به زیست بومهایی حساس، شکننده، غیرقابل جایگزین و تا حدی غیرقابل بازسازی تبدیل میکند؛ بنابراین انسان برای داشتن این زیست بومهای بیهمتا باید یاد بگیرد که همانگونه که تالاب انواع عملکردها و اجزای زنده و غیرزنده محیطزیست را در کنار یکدیگر حفظ و نگه داری میکند به عنوان عضوی از آن و نه با حقی بیشتر از بقیه اجزا در کنار آنها زندگی کند و به صلاح اوست که این زیست بومها را حفظ و حمایت کند.
براساس تحقیقات پژوهشگران؛ در اقلیم غالباً خشک و نیمه خشک کشور که میزان تبخیر بهطور متوسط بیش از ۱۰ برابر بارش است، انتظار میرود که تالابهای بسیار کمی شکل گیرد، اما پرشیب بودن ایران که یکی از کوهستانیترین کشورهای جهان بهحساب میآید، برخورداری از هزاران کیلومتر سواحل دریایی آبهای گرم در جنوب و معتدل در شمال، وجود پهنههای وسیع بیابانی با خاکهای شور و بالاخره موقعیت عرض جغرافیایی باعث شده که ایران جزو کشورهای دارای بیشترین تنوع تالابها در جهان باشد.
مطابق با آمارهای سال ۲۰۱۸، امروزه بیش از ۲۳۰۰ تالاب با مساحت پوششی بیش از ۲۵۰ میلیون هکتار در جهان شناسایی و ثبت شده است که به گفته کارشناسان در ۵۰ سال گذشته بیش از ۳۵ درصد تالابهای طبیعی در دنیا از بین رفتهاند و عواملی از جمله آلودگی تالابها، عدم تأمین حقابه، کاهش بارشها، این اکوسیستمهای باارزش را تهدید میکنند و هرگونه تلاش شناساندن اهمیت تالابها میتواند گام تأثیرگذاری برای تحقق ارائه خدمات زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی تالابها و کارکرد تالاب در زمینه کاهش تغییرات اقلیمی باشد، زیرا تولید فرآوردههای طبیعی مانند چوب، پیت، میوه، گیاهان دارویی، آبزیان، نی، زیستگاه حیات وحش، حفاظت از تنوع زیستی، تأمین غذا، کنترل سیلاب، تعدیل آب و هوا، تغذیه و تخلیه آبهای زیرزمینی، تنظیم جریان آب، جلوگیری از نفوذ آب شور، جلوگیری از فرسایش خاک، حفظ و نگهداری رسوبات و مواد غذایی و فراهمآوری منابع تفرج از مزایای تالابها است.
چنان که کارشناسان تنوع زیستی اذعان دارند؛ در ایران ۱۵۴ تالاب وجود دارد که ۸۴ تالاب بینالمللی و ۳۴ تالاب هم عضو کنوانسیون رامسر هستند. کنوانسیون رامسر (پیمانی بینالمللی برای حفاظت از تالابها و حیوانات و گیاهان وابسته به آنها) که در سال ۱۹۷۱ به امضا رسید. براساس آمارها ۲۵ تالاب در ایران در کنوانسیون رامسر ثبت شدهاند و این رامسر سایتهای ایران شامل تالاب هامون پوزک، هامون صابری و هیرمند، خلیج گواتر و هور باهو، جزیره شیدور، تالاب خورخوران، دلتای رود گز و رود حرا، دلتای رود شور و شیرین میناب، تالابهای نیریز و کمجان، تالاب پریشان و دشت ارژن، تالاب شادگان، خورالامیه و خور موسی، تالاب چغاخور، تالاب گاوخونی و تالابهای پایین دست زاینده رود، تالاب زریوار، تالاب گمیشان، مجموعه آلاگل، آلماگل و آجیگل، آبندانهای فریدونکنار، ازباران و سرخهرود، شبه جزیره میانکاله، خلیج گرگان و آبندان لپوزاغمرز، پارک ملی بوجاق، تالاب انزلی، تالاب امیرکلایه، دریاچه قوریگل، تالاب کانی برازان، دریاچه قوپی، تالابهای شورگل، یادگارلو و درگهسنگی و دریاچه ارومیه میشود.
در این میان با وجود اهمیتی که تالابها در محیطزیست دارند، حال تالابهای کشور خوب نیست و عواملی از جمله، آلودگی تالابها، عدم تأمین حقابه، کاهش بارشها این اکوسیستمهای باارزش را تهدید میکنند. متخصصان و دوستداران محیطزیست همواره بر حفاظت و احیای تالابها و بهرهبرداری خردمندانه از این عرصههای طبیعی تاکید داشتهاند، به طوری که آرزو اشرفیزاده مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالابهای سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده است؛ امروزه وضعیت بسیاری از تالابهای کشور خوب نیست و ناخوش احوال هستند.
این به عنوان یک شاخص عملکردی در نحوه مدیریت حوضه آبریز میتواند باشد؛ نه فقط در مدیریت آب بلکه در مواردی مانند اتفاقات نامناسب رخ داده در آبخیزداری بالادست و جنگل تراشیها که منجر به رسوب در تالابها در پاییندست میشود، زیرا اگر منابع آب درست مدیریت نشود، از بعد کمی و کیفی تأثیر مستقیم خود را بر کیفیت و کمیت آب تالابها میگذارد. این یک اصل است نه تنها در ایران بلکه در کل دنیا و به عنوان یک شاخص عملکردی کل سیستم است.
از این رو آنگونه که اشرفیزاده اعتقاد دارد؛ در این خصوص اینکه انتظار داشته باشیم فقط سازمان حفاظت محیط زیست به تنهایی و بخشی وضعیت تالابها را به صورت کامل بهبود ببخشد، با توجه به این اصل اساسی که تالاب به آب وابسته است، امکانپذیر نیست، درواقع وضعیت تالابها عملکرد کل سیستم در مدیریت منابع آبی را نشان میدهد، در نتیجه نیازمند اتخاذ تصمیمات فوری و تغییر برخی رویکردها هستیم، با خشکسالی و تغییر اقلیم، ۱.۵ میلیون هکتار از تالابها غبارخیز شدهاند و ۵۵ درصد آنها پتانسیل غبارخیزی بالایی دارند که در برنامه کوتاهمدت حداقلها و هدایت صحیح سیلابها و منابع آب موجود باید تأمین شود تا شاهد خیزش ریزگردها و فعال شدن کانونهای داخلی گرد و غبار نباشیم، کانونهایی که تاکنون در حوزه ریزگردها داشتهایم از کانونهای خارجی بودهاند اما در صورت عدم تحقق نیاز آب، کانونهای داخلی ریزگرد نیز فعال میشوند و شاهد روزهای گردوغباری خواهیم بود.
براین اساس تالابهای ایران بسیار پراکنده و گوناگون است که در میان آنها، تالاب گاوخونی در سال ۱۳۵۴ در فهرست تالابهای بینالمللی کنوانسیون رامسر قرار گرفت و از این منظر رسیدگی دائمی به شرایط آن اهمیت جهانی دارد، اما تصاویر ماهوارهای از اوایل دهه ۸۰ روند کم آبی این تالاب اکولوژیک را نمایان میکند، تا جایی که در نبود تأمین حقابه سالانه ۱۷۶ میلیون مترمکعبی امسال این تالاب ۹۹ درصد وسعت خود را از دست داده است و در حال حاضر در حدود یک درصد از مساحت خود را حفظ کرده و این یک درصد، نه تنها از زایندهرود تأمین نمیشود، بلکه در شرایط خشکسالی، حاصل سیلابهای فصلی که در زندگی تالاب نقش داشته است، نیز نیست.
تالاب گاوخونی از بزرگترین و مهمترین تالابهای ایران است و در طول تاریخ علاوه بر ایجاد فضای فرح بخش در شرق اصفهان، مامنی برای پرندگان مهاجر و جانوران آبی و منبع درآمد و آسایش ساکنان این منطقه بوده است. در طول تاریخ نام «گاوخونی» و «زایندهرود» به موازات هم مطرح بوده است و طومار معروف شیخبهایی و تقسیمات آب زایندهرود که از برجستهترین نمونههای میراث فرهنگی این مرز و بوم است، نشان از اهمیت حیاتی این رودخانه از دید مردم در طول تاریخ دارد.
رودخانه زایندهرود به طول بیش از ۳۸۰ کیلومتر بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران از کوههای زاگرس مرکزی بهویژه زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود ۲۰۰ کیلومتر پیش میرود و در نهایت به تالاب بینالمللی گاوخونی در شرق اصفهان میریزد. تالاب گاوخونی منطقهای به وسعت ۴۷۶ کیلومتر مربع در ۱۶۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان در ۳۰ کیلومتری شهرستان ورزنه و ۱۴۰ کیلومتری اصفهان است که بخش بزرگی از آن در اصفهان و مابقی در یزد است که طی دهه پنجاه در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و نام آن در فهرست تالابهای بینالمللی قرار گرفت.
در این بین طی خردادماه سال گذشته که شهر ورزنه بهعنوان شهر تالابی جهان در سایت کنوانسیون رامسر انتخاب و ثبت شد این امر گواه اهمیت احیای تالاب گاوخونی است.
در سالهای اخیر همواره شاهد بازگشایی محدود و مقطعی جریان آب رودخانه زایندهرود بودهایم، این بازگشایی مقطعی زمانی که در سال گذشتهها با بارشهای نسبتاً مطلوب بهاری و سیلاب در ورزنه همراه شد، لب تشنه تالاب بینالمللی گاوخونی را اندکی تر کرد، اما رسیدن این اندک آب به تالاب برای احیای آن کافی نبود.
در این میان حتی با وجود بارشهای موسمی طی مردادماه سال گذشته و هدایت سیلابها محلی از کوه سیاه، شرق تالاب و شهرستان خوروبیابانک و ورزنه برای اندکی افزایش رطوبت و کاهش ریزگردها و گردوخاک به سمت تالاب گاوخونی، اما با تشنگی طولانی مدت تالاب تنها دو تا سه درصد آن سیراب شد و تمام سیلابها هم به خورد زمین فرو رفت و اکنون این تالاب بینالمللی ۹۹ درصد خشک شده است و با کمتر از یک درصد حیات به زندگی خود ادامه میدهد.
به باور کارشناسان محیط زیستی خشکی این تالاب نه تنها بر تنوع زیستی گیاهی و جانوری بهویژه پرندگان مهاجر بهطور جدی اثرگذار است، بلکه حیات بسیاری از دوزیستان این زیست بوم را نیز تهدید میکند و خشک شدن این تالاب میتواند آن را به یکی از بسترهای خطرناک تولید گرد و غبارهای سمی و نمکی در شعاع ۵۰۰ کیلومتری خود در مرکز ایران تبدیل کند، بنابراین احیای قطرهچکانی تالاب گاوخونی از بزرگترین تالابهای کشورمان طی سالیان متوالی از مرگ تدریجی گوهری در دل کویر خبر میدهد، لذا اهمیت تالابها، توجه به حفظ و حراست از آنها را دو چندان کرده است، این اکوسیستمها به اندازه هر عضو دیگر طبیعت در سلامت و حفظ تعادل کره زمین نقش حیاتی دارند، با افزایش آگاهی مردم و اقداماتی از جمله ایجاد کمربند سبز پیرامون تالابها، تقویم ارزشهای حفاظتی تالابها، فنس کشی و محدود کردن مرز فیزیکی تالابها و مشارکت فعال مردم بومی و محلی، تأمین حقابههای قانونی در برنامههای حفاظتی تالابها، میتوان در حفظ تالابها کوشا بود.
کشاورزی بزرگترین تهدید برای تالابها است
اسماعیل کهرم، بومشناس و کارشناس محیطزیست ایران در امور محیط طبیعی در گفتوگو با خبرنگار ایمنا، اظهار میکند: در کشور ۲۵ تالاب وجود دارد، انواع تالابها در دنیا به شش دسته تقسیم میشود؛ ازجمله تالابهایی که به دریا راه دارد، تالابهای محصور در خشکی، تالابهای شور، لب شور و شیرین. در ایران همه انواع این تالابها وجود دارد اما میتوان گفت که همه تخریب شده؛ زیرا در آنها دست بردهاند و حالت طبیعی آن از بین رفته است.
وی یکی از نمونههای این تالابهای در معرض خطر را «تالاب اراک» معرفی میکند و میافزاید: ۴۰ کیلومتر کانال در اطراف این تالاب کشیده شده است تا آب آن را به مزارع کشاورزی منتقل کند. همین طور «تالاب پریشان» که به همین سرنوشت دچار شده است. این نمونهها نشان میدهد که کشاورزی، تالابهای ایران را در معرض نابودی قرار داده است.
این فعال محیطزیست، دفع کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی را در تالاب انزلی، نمونه دیگری از تهدیدهای کشاورزی برای تالابها میداند و میگوید: این وضعیتی که برای تالابها ساختیم، ممکن است به زودی همه را در معرض خشکی کامل و نابودی قرار دهد؛ حتی تالاب انزلی که وقتی به عضویت کنوانسیون رامسر درآمد، ۲۱ هزار هکتار بود که اکنون مساحت آن به زیر ۹ هزار هکتار رسیده و در حال خشک شدن است.
وی سرنوشت تلخی را که برای تالابهای ایران رقم خورده است، انسانساز معرفی میکند و میگوید: آنچه بر سر تالابها آمده به دست خود ما رقم خورده، یعنی آنها را خشک یا تهدید کرده یا در معرض خشکی قرار دادهایم؛ درحالیکه کنوانسیون رامسر نخستین جنبشی بود که برای حفاظت از تالابها در حدود ۵۰ سال قبل برگزار و به نام حفظ تالابها و پرندگان مهاجر ثبت شد.
کهرم میافزاید: با اینکه ما آغازگر فعالیت حمایت و حفاظت از تالابها بودیم، اما به این اکوسیستم توجهی نکردیم و برخی گمان میکنند تالاب، مکان جمع شدن آب متعفن و گندیده است و هیچکدام از نکات مثبت تالابها را نمیبینند.
تالاب؛ منبعی برای تغذیه سفرههای آب زیرزمینی
وی با اشاره به قرار گرفتن ایران در یک منطقه خشک و نیمهخشک، ادامه میدهد: در چنین اقلیمی، به تالابها نیاز داریم تا سفرههای آب زیرزمینی را پرآب نگه دارند؛ در حالی که کمی دورتر، کشاورزان با حفر چاه، آب سفرههای زیرزمینی را برداشت میکنند تا گندم، خیار، کلم یا زرشک بکارند.
این بومشناس و کارشناس محیطزیست ایران، نابودی تالابها را به معنای از بین رفتن مخازن آب و آبانبارهای طبیعی میداند و اظهار میکند: وجود تالاب، هم باعث لطافت هوا میشود و هم سفره آب زیرزمینی را پر آب نگه میدارد. تالابها صدها خاصیت دیگر هم دارند؛ به عنوان مثال به تازگی کشف شده که تالابها زلزله را متوقف میکنند، یعنی به دلیل مواج بودن میتوانند امواج زلزله را در خود حل کنند و اجازه ندهند که این امواج به خشکی برسد و ویرانی به بار بیاورد.
همه تالابهای ایران زیر خط قرمز هستند
وی تمام تالابهای ایران را در وضعیت زیر خط قرمز خطر و تهدید معرفی میکند و میگوید: وقتی رودخانه زایندهرود خشک شده، نباید انتظار داشت که تالاب گاوخونی شرایط مناسبی داشته باشد. گاوخونی یک قهوه خانه بینراهی بود برای پرندگان مهاجری که از روسیه و سیبری حرکت میکردند و دو هزار کیلومتر راه میآمدند تا به تالاب برسند.
کهرم با اشاره به قرار گرفتن تالاب گاوخونی در مرکز ایران، خاطرنشان میکند: این تالاب بهترین مکان برای پرندگان مهاجر بود که در اثر بال زدنهای پیاپی، درجه حرارت بدنشان به بیش از ۴۰ درجه سانتیگراد میرسید. آنها در گاوخونی فرود میآمدند تا خنک شوند و سه چهار روز استراحت کنند، بعد راهی آفریقا میشدند؛ اما اکنون تالاب خشک شده و پرندگان مهاجر مجبورند در جستوجوی آب همچنان به راه خود ادامه دهند.
وی یکی از پیامدهای خشکی تالاب گاوخونی را نابودی پرندگان مهاجر میداند و میافزاید: وضع همه تالابها از جمله گاوخونی بسیار نگران کننده است، لاشههای این پرندگان که در جستوجوی آب در منطقه بودند، در فواصل مختلف پیدا شده است. این موضوع نشان میدهد هر دو هدفی که کنوانسیون رامسر دنبال میکرد، یعنی حفظ تالابها و پرندگان مهاجر، در حال از بین رفتن است.
۹۹ درصد تالاب گاوخونی خشک است / درگیری ۵ استان با پدیده گردوغبار نبود سیرابی تالاب
منصور شیشهفروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در گفتوگو با خبرنگار ایمنا، با تاکید بر اینکه تالاب گاوخونی با ۴۷ هزار هکتار وسعت بهعنوان یکی از کانونهای جدی تولید ریزگرد با اثرات زیستمحیطی، تشدید ریزگردهای آن میتواند تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری استانهای دیگر را هم دربر گیرد، میگوید: طی بازدیدها و بررسیها از تالاب بینالمللی گاوخونی اکنون ۹۹ درصد این زیستگاه مهم طبیعی بهطور کامل خشک شده است.
وی با بیان اینکه حفاظت از تالاب با اهداف اولیه حفاظت از تنوعزیستی مطرح است، اظهار میکند: تنها یک درصد آن رطوبت دارد و لازم است سازمان حفاظت محیطزیست کشور، طرح احیای تالاب بینالمللی گاوخونی را در دستور کار قرار دهد. این جاذبه و زیستگاه طبیعی بینالمللی با هدف حفاظت از اکوسیستم نیازمند طرح جامع احیای تالابها است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان میافزاید: تالاب گاوخونی در سال ۱۹۷۵ تحت پوشش تالابهای بین المللی کنوانسیون رامسر قرار گرفت و از آنجایی که تالاب ارزش بین المللی دارد به عنوان پیکره بزرگ منحصر به فرد در تغذیه آبهای زیرزمینی، کنترل سیلاب، نگهداری مواد غذایی، دارای زیستگاههای شناسایی شده از جمله تالاب رودخانه تپه شنی، دشتهای سپید، شوره زار، شن زار، تپه ماهور، کوه آشتیان در مرکز رودخانه نقش دارد.
تالاب گاوخونی کانون ۴۷ هزار هکتاری تولید داخلی ریزگردها
وی تصریح میکند: این تالاب با ۴۷ هزار هکتار وسعت اکنون ۹۹ درصد آن خشک است و چنانچه به یکی از کانونهای جدی تولید ریزگرد با اثرات زیستمحیطی تبدیل شود، تشدید ریزگردها و ذرات گردوغبار تالاب میتواند پنج استان قم، تهران، چهارمحالوبختیاری، مرکزی و یزد را تحت تأثیر بحران فرسایش بادی قرار دهد.
شیشهفروش با اشاره به اهمیت و جایگاه تالاب بینالمللی گاوخونی در اکوسیستم زیستبوم فلات مرکزی کشور و حفظ حیات پرندگان، جانداران و گیاهان مختلف، میگوید: این تالاب در گذشته سالانه میزبان ۱۵۰ هزار بال انواع پرنده بوده است، اما براساس آخرین سرشماری سالانه کمتر از ۷۰۰ پرنده مهاجر در این تالاب مشاهده میشود.
وی با بیان اینکه اجرای طرح احیای تالاب گاوخونی اجتنابناپذیر است، میگوید: حفاظت تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی، حفظ فرصتهای ارزشمند گردشگری، حمایت از ارزشهای تاریخی و فرهنگی، تغییرات و تعدیل آب و هوای منطقه، کنترل سیلاب، پالایش آلایندهها و تصفیه پساب از کارکردهای ارزشمند تالاب گاوخونی است که با احیای این تالاب بینالمللی ضمن محافظت از منابع آب و خاک، مخاطرات زیستمحیطی و بیابانزایی در سطح استان اصفهان نیز کاهش پیدا میکند.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان اظهار میکند: خشک شدن تالاب تبعات زیستی بسیاری همچون خیزش گردوغبار، کاهش حجم سفرههای آب زیرزمینی و تشدید بیماری پوستی سالک در منطقه را بههمراه خواهد داشت.
وی با اشاره به کنوانسیون بینالمللی رامسر، میافزاید: این کنوانسیون برای حمایت از زیستگاههای پرندگان مهاجر آبی در تالابهای مهم دنیا تشکیل شده و یکی از تالابهای مورد تاکید آن، تالاب گاوخونی اصفهان است.
لزوم تخصیص اعتبار برای احیای تالاب گاوخونی
شیشهفروش درباره ثبت شهر ورزنه بهعنوان شهر تالابی جهان در سایت کنوانسیون رامسر که اهمیت احیای تالاب گاوخونی را حائز اهمیت میکند، میگوید: تأمین حقابه تالاب گاوخونی و زایندهرود بسیار حیاتی است و درخواست داریم که سازمان محیط زیست و منابع طبیعی وزارت نیرو همکاری ویژهای را برای احیای این تالاب بینالمللی انجام دهند.
وی اظهار میکند: در سالهای اخیر چندین مرتبه از سازمان محیطزیست کشور درخواست کردیم به منظور احیای این تالاب اقدامات لازم را اجرایی کنند، همچنین موضوع آن در دستور کار، کارگروه سازگاری با کمآبی با پیگیریهای آبمنطقهای استان قرار گرفته است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با بیان اینکه تالاب گاوخونی به کانون بحرانی فرسایش بادی در مرکز کشور تبدیل شده است، خاطرنشان میکند: لازم است سازمان حفاظت محیطزیست کشور مطابق طرح اکوسیستمهای تالابی و در جهت اجرای قانون حفاظت از تالابها و رودخانههای در معرض خطر با همکاری وزارت نیرو نسبت به احیای تالاب گاوخونی و حقابه آن اقدام کند.
تالابها اهمیت ویژهای در حوزه محیطزیست دارند، این در حالی است که حال تالابها در کشور مساعد نیست و عواملی مختلفی از جمله، آلودگی تالابها، خشکسالی، تأمین نشدن حقابه و کاهش بارشها این اکوسیستمهای باارزش را تهدید میکند، لذا میطلبد مسئولان و فعالان حوزه محیط زیست برنامهریزی و اقدامات مؤثری برای رفع معضلات تالابهای کشور داشته باشند تا این اکوسیستمهای با ارزش از بین نروند و به احیای و ادامه حیات در تالابها کمک شود.
نظر شما