به گزارش خبرنگار ایمنا، طی یادداشتی که مهدی تمیزی، هنرمند هنرهای تجسمی و هنرپژوه در اختیار خبرگزاری ایمنا قرار داده، آمده است:
در گستره کتاب‌های منتشرشده مرتبط با فرهنگ عاشورا، یکی از ذخایر نفیس، که در حوزه متون مذهبی و به‌ویژه در حوزه هنرهای تجسمی سرآمد و نامدار است، کتاب طوفان‌البکاء است. این کتاب که در سال ۱۳۹۰ بانام چهل طوفان، به کوشش علی بوذری، از سوی انتشارات مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، در قطع رحلی و با ۴۶۴ صفحه منتشر شد، به بررسی نویسنده، متون و تصویرگران تصاویر چاپ سنگی کتاب طوفان‌البکاء فی مقاتل‌الشهدا می‌پردازد. چهل طوفان یا همان طوفان‌البکاء، به‌واقع، یکی از ذخایر بزرگ فرهنگی و هنری ایرانیان در دوره قاجار است.
رسول جعفریان که در دوره ریاست او بر کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، خدمات ارجمندی به فرهنگ و هنر ایران رخ نمود، در بخشی از پیش‌گفتار کتاب نوشته است: «تلفیق مظاهر و شعائر عاشورایی با پدیده‌ای به نام هنر، بیش از همه در دوره قاجار به تحقق پیوست و این رخداد همیشه جاوید تاریخ، چنان با هنر عصر قاجاری در همه ابعاد آن، به‌ویژه تعزیه و نقاشی و ادبیات، ترکیب یافت که گویی رنگ تاریخی خود را از دست داد و حالت اسطوره‌ای به خود گرفت. البته پیش از عصر قاجاری، عاشورا در عرصه ادب و شعر نیرومند بود. در دوره صفوی هم پیشرفت‌های دیگری داشت؛ اما همه اینها قابل مقایسه با آنچه که در دوره قاجاری رخ داد، نیست.
در این ترکیب و تلفیق، آن چه به عنوان صورت کار مطرح شد، هدایت این رخداد، به عنوان یک مصیبت یا تراژدی شگفت، به سمت و سویی بود که نه تنها می‌بایست نقش مذهبی خود را داشته باشد، بلکه فرصت‌های هنری جامعه را نیز به خود اختصاص دهد. بنابراین شعائر عاشورایی در این دوره گرچه به اعتبار مذهبی برای تعزیه‌داری و برپایی مجالس سوگواری بود، اما فرصتی برای ظهور و بروز هنری آن هم در جامعه به شمار می‌آمد».
و اما جای خرسندی است که دیباچه کتاب چهل طوفان به اندیشه و قلم یکی از ایران‌شناسان نامدار آلمانی به نام اُلریش مارزلف نوشته شده است. مارزلف کوشش بسیار زیادی برای گردآوری و ثبت آثار هنری به‌ویژه در زمینه آثار چاپ سنگی ایرانیان داشته و دارد. او در بخشی از دیباچه کتاب نوشته است: «تا مدت‌ها، دوره قاجار، دوره زوال ایران انگاشته می‌شد؛ دوره‌ای که راه را برای حضور خارجیان در مرزهای ایران هموار کرد و نابودی بسیاری از ارزش‌های ایران را در پی داشت؛ دوره‌ای که هنر سنتی ایرانی، کیفیت نازلی یافت و در عین حال هنوز مدرنیته نیز به ایران راه نیفتاده بود. این استدلال باعث شده است که پژوهشگران تاریخ هنر نیز ترجیح دهند بیشتر به دستاوردهای دوره تیموری و صفوی، که دوران شکل‌گیری شاهکارهای ماندگار هنری ایران محسوب می‌شود بپردازند تا به هنر متأخرتر دوره قاجار که در بهترین حالت به آن هنر مردمی اطلاق می‌شد».
نویسنده طوفان‌البکاء
کتاب طوفان‌البکاء فی مقاتل‌الشهدا را میرزا محمدابراهیم جوهری، فرزند محمدباقر نوشته است. او از ادیبان و شاعران مرثیه‌سرای قرن سیزدهم بوده. تاریخ تولد جوهری مشخص نیست و برخی از پژوهشگران، زادگاه او را هرات و برخی دیگر، مرو می‌دانند. محمدابراهیم جوهری مدتی در هرات و نجف و شهرهای گوناگون بوده و سپس به قزوین می‌رود. در آنجا حکمت و فلسفه را از سیدحسن قزوینی، معروف به میرحَسنا و فقه و اصول و کلام و تفسیر را از ملامحمد ملائکه برغانی و سیدحسین قزوینی، معروف به میرحُسینا می‌آموزد و به درجه اجتهاد می‌رسد. مدتی نیز در کربلا از آقاباقر بهبهانی دانش می‌آموزد و در قزوین، کرسی تدریس به او اعطا می‌شود. جوهری پس از فتوای سیدمحمد مجاهد در سال ۱۲۴۲ ق. در جهاد ایرانیان با روس‌ها شرکت می‌کند.
محمدابراهیم جوهری حدود شش سال در دربار رکن‌الدوله حاکم قزوین به مداحی ائمه مشغول بوده و لقب افصح‌الشعرا را دریافت می‌کند. سپس به اصفهان مهاجرت کرده و نزد سیدمحمدباقر شفتی می‌رود. او سرانجام در سال ۱۲۵۳ ق. درگذشت و در گورستان آب‌بخشان اصفهان به خاک سپرده شد.
گورستان آب‌بخشان که در حوالی میدان شهدای کنونی در اصفهان بوده، شوربختانه تخریب شده و گنجینه بزرگی از گورهای رجال نامدار و سنگ آرامگاه‌های گرانقدر آن نابود می‌شود. اما از آن میان، آرامگاه او به خیرخواهی یک زن اصفهانی در سال ۱۲۹۰ ق. برجا می‌ماند، حریم آن تعمیر می‌شود و سنگ آرامگاه بلندقامتی برای محمدابراهیم جوهری تهیه می‌شود. اشعار سنگ‌تراشی شده بر سنگ آرامگاه را میرزامحمدباقر خواجویی، فرزند ملامحمدحسین ضیا اصفهانی، متخلص به بها سروده که سه بیت آغازین آن چنین است:
ای برادر! گر به چشمِ اعتبار اندر جهان / بر قبورِ مردگان آری گذار و بنگری
مُنکَسف بینی هزاران آفتاب و ماهتاب / مُحتَرِق یابی دو صد زُهره، هزاران مشتری
پادشاهانی که با تاج و نگین می‌بوده‌اند / نه به سرشان تاج باقی، نه به کف انگشتری
و سه بیت پایانی سروده که بر بدنه سنگ آرامگاه سنگ‌تراشی شده، چنین است:
آسیه خصلت، خجسته فطرتی، احیا نمود / قبرِ آن مرحوم را از همت و نیک اختری
در نَود، بعد از هزار و دو صدِ هجری طلب / از بها تاریخِ فوتش کرد از دانشوری
کِلکِ بحرانگیزِ او بنوشت این مصرع تمام / همرهِ سلطانِ دین، آید به محشر جوهری.
این آرامگاه که اکنون در اصفهان، خیابان چهارباغ پایین، کوچه جوهری قرار گرفته، بقعه کوچکی دارد که به همت حاج ابوالقاسم تاجر تبریزی ساخته شده است.
برخی از فرزندان و نوادگان میرزا محمدابراهیم جوهری از سرآمدان علوم دینی و به‌ویژه از هنرمندان اصفهان بوده‌اند؛ از جمله: شیخ احمد جوهری (خطیب و واعظ، درگذشت به سال ۱۳۶۳ ق.)، شیخ عبدالکریم جوهری (فرزند شیخ احمد، خطیب و واعظ، درگذشت به سال ۱۳۹۷ ق.) و استاد مهدی جوهری (فرزند شیخ احمد) که از صنعتگران و هنرمندان نامدار در عرصه نقره‌سازی، قلمزنی و به‌ویژه شمعدان‌سازی است. استاد مهدی جوهری زاده ۱۳۰۵ خورشیدی و درگذشته با سال ۱۳۶۱ خورشیدی است و در تکیه سیدالعراقین (نخت فولاد) به خاک سپرده شده است.
تصویرگران طوفان‌البکاء
تصاویر کتاب طوفان‌البکاء، به قلم طراحان چیره‌دست دوره قاجار تصویرگری شده که از مهمترین اسناد تصویری چاپ سنگی در ایران به حساب می‌آیند. علی بوذری در صفحه ۵۳ کتاب چهل طوفان نوشته است: «طوفان‌البکاء از کتاب‌های معروف و محبوب دوره قاجار است که به کرّات، به شکل مصور و [یا] بدون تصویر، به شیوه سربی و سنگی به چاپ رسیده است. این چاپ‌های گوناگون نشان از علاقه مخاطبان به روایات مذهبی، به‌ویژه داستان حماسی کربلا و شهادت امام حسین (ع) است؛ روایتی که در تار و پود زندگی و باورهای مردمان آن دوره رسوخ کرده بود و در تمام شعائر زندگی حضور داشت. علاوه بر علاقه مخاطبان و خریداران، اعتقاد مذهبی پدیدآورندگان کتاب‌ها نیز دلیلی بر چاپ‌های بی‌شمار این کتاب است؛ چرا که به نظر می‌رسد هر ناشر، کاتب یا تصویرگری تمایل داشته حداقل یک بار در بازسازی این حماسه ماندگار سهیم باشند. به شکلی که برخی تصویرگران بیش از ده بار در طول عمر کاری خود و برخی نیز چندین بار در طی یک سال، به تصویرگری این کتاب دست زده‌اند.».
کتاب چهل طوفان، که منبع ارجمند تصویرهای چاپ سنگی کتاب طوفان‌البکاء است، ساخته و پرداخته هنرمندانی است که در پایان این معرفی، به نام ایشان اشاره می‌شود:
میرزا علی‌قلی خویی
از نامدارترین تصویرگران کتاب‌های چاپ سنگی و از پرکارترین هنرمندان دوره قاجار، میرزا علی‌قلی خویی است. او کار خود را در تبریز آغاز کرد و حدود زمانی که ناصرالدین‌شاه قاجار بر تخت سلطنت می‌نشست، تبریز را به مقصد تهران ترک کرد.
نخستین کتاب چاپ سربی طوفان‌البکاء که آراسته به تصویرگری‌های علی‌قلی خویی است، در سال ۱۲۶۹ ق. چاپ شده و نخستین کتاب چاپ سنگی طوفان‌البکاء که علی‌قلی خویی آن را رقم زده، در سال ۱۲۷۰ ق. منتشر شد و پس از آن نیز، بارها این کتاب منتشرشده است.
همچنین، میرزا حسن (فرزند آقا سید میرزا اصفهانی)، میرزا هادی، میرزا جعفر اصفهانی، میرزا نصرالله، نصرالله خوانساری، عبدالحسین خوانساری، علی‌خان، حسین‌علی (فرزند عبدالله)، حسن (فرزند علی خوانساری) و محسن تاج‌بخش از دیگر تصویرگران کتاب طوفان‌البکاء هستند که هنرشان در کنار هنر میرزا علی‌قلی خویی جلوه‌گری می‌کند.
نظر شما