در گذشته ترمه به صورت دست دوز تهیه می شده و امروزه این نقش ها همانند آنچه در هنر قلمکاری اتفاق می افتد بر روی پارچه چاپ می شوند. اما سرمه دوزی از هنرهای دستی مخصوص شهر اصفهان است که سابقه ای دیرینه در میان هنرمندان سرمه دوز اصفهان دارد.
به بهانه ی اینکه درباره سابقه ی این هنر در اصفهان بیشتر بدانیم و از نزدیک با مسائل و مشکلات هنرمندان این عرصه آشنا شویم، به سراغ " مجتبی عنایت"، یکی از هنرمندان و تولیدکنندگان هنر ترمه و سرمه دوزی در اصفهان رفتیم و با او له گفتگو نشستیم.
آقای عنایت، شما چند سال است که در حوزه ترمه و سرمه دوزی فعالیت می کنید؟
من مدت ده سال است که تولیدی خودم را راه اندازی کرده و قبل از این چون همسرم دوزنده سرمه بودند به این نحو با حوزه ترمه و سرمه دوزی مرتبط بودم. در حال حاضر در این تولیدی حدود ۲۵۰ دوزنده در حال فعالیت هستند که البته در سالهای قبل تعداد آنها بیشتر بود و به حدود ۴۰۰ نفر می رسید اما این اواخر کمتر شده چون بازار هنرهای دستی رونق دوران گذشته را ندارد.
اصلا ترمه و سرمه دوزی از کجا انقدر در اصفهان و ایران ریشه دواند؟
سرمه و ملیله دوزی در شهر اصفهان تاریخچه و سابقه ای دیرینه دارد و می شود قدمت چند صد ساله ای برای آن قائل شد، اما ترمه در اصل از کشمیر هند وارد ایران شده و می گویند که قدمتی ۴۰۰ ساله دارد. البته برخی معتقدند که ترمه قبل از این هم در ایران وجود داشته است و در زمان نادر شاه این هنر به کشمیر می رود و هنرمندان هندی آن را می آموزند. از طرفی ترمه در شهرهای کرمان و یزد هم قدمت زیادی دارد.
به علاوه اینکه امروزه شهر یزد بزرگترین قطب تولید کننده ترمه در ایران محسوب می شود.
نقش هایی که روی ترمه طراحی شده اند یا روی آن سرمه دوزی می شوند از کجا آمدند؟
نقشه ی اصلی ترمه و یا نقش هایی که روی آن سرمه دوزی می شوند به شکل سرو خمیده و شکسته ای است که به آن " بته جقه " گفته می شود و تعابیر مختلفی برای آن به کار برده اند و دقیقا نمی توان معنای واحد و مشخصی برای آن تعریف کرد. البته در گذشته ترمه هایی بوده اند که بدون بته جقه طراحی می شده اند اما امروزه پارچه ترمه بدون نقش بته جقه، ترمه به حساب نمی آید و می توان گفت که طرح سرو خمیده تنها معرف اصلی پارچه ترمه محسوب می شود.
میزان استقبال مردم از این هنر را چطور می بینید؟
در گذشته از ترمه بیشتر در جهیزیه ها و برای دوخت سجاده و قاب های دیواری استفاده می شده . اما امروزه مردم اشتیاق بیشتری به استفاده از این هنر دارند و برای دوخت روتختی، پرده، رومیزی ، کیف های مجلسی و حتی دوخت و دوز لباس هم از ترمه استفاده می کنند. از طرفی ما مراجعین زیادی داریم که به دنبال یادگیری هنر سرمه دوزی هستند. خانم های جوانی که می آیند و می خواهند برای استفاده شخصی خودشان سرمه دوزی را یاد بگیرند. به همین خاطر هم دوره هایی را طی ۱۰ جلسه آموزشی برایشان برگزار می کنیم.
علت این استقبال مردم از این هنر از نظر شما چیست؟
یک بخشی از این مسئله به تنوع و ابتکار تولید کننده ها بر می گردد.
مثلا وقتی از ترمه محصولات متنوعی تولید شود، مصرف کنندگان هم اشتیاق بیشتری برای استفاده از آن پیدا می کنند و کم کم این هنر در زندگی شان جای خودش را باز می کند.
حد قیمت ترمه بر چه اساسی تعیین می شود؟
قیمت ترمه را تراکم آن و نوع و حجم کرک و ابریشمی که در آن به کار رفته تعیین می کند. اگر سرمه و ملیله هم بر روی آن کار شود بسته به طرحی که اجرا شده و گرم و مثقال سرمه ای که استفاده شده قیمت نهایی آن تعیین می شود. البته امروزه قیمت نهایی کار را اسم کارخانه تولید کننده و مارک آن هم تعیین می کنند.
اما درباره میزان دست مزدها و به طور کلی وضعیت مالی هنرمندان صنایع دستی چه نظری دارید؟
واقعیت این است که هنرمندان، به ویژه هنرمندان صنایع دستی هرگز همپای ارزش کاری که می کنند حقوق دریافت نمی کنند.
ارزش صنایع دستی به خاطر ظرافت و دقتی است که در ساختنشان از سوی هنرمند به کار می رود، به همین خاطر هم هست که نمی شود قیمت درخوری برایشان تعیین کرد. اما متاسفانه هرچند در کشور ما این قیمت گذاری مناسب است اما در نهایت چیز زیادی عاید هنرمند نمی شود و سهم عمده آن را دلال ها و واسطه های فروش این آثار از آن خودشان می کنند.
به عنوان مثال فروشندگان صنایع دستی از شهرهای دیگر آثار ما را به بالاترین قیمت به مصرف کننده گان می فروشند، اما همان آثار را از ما بسیار کمتر از ارزش واقعی شان می خرند و همین باعث می شود که ما نتوانیم بیشترین سهم از فروش آنها را به دست هنرمندان و سازندگان آن آثار برسانیم.
البته این مشکل در همه صنف های صنایع دستی وجود دارد و تنها محدود به ترمه و سرمه دوزی نمی شود.
از نگاه شما که سابقه زیادی در تولید و آموزش یکی از مهم ترین هنرهای دستی اصفهان دارید، چه مشکلات و مسائلی در ارتباط با امور معیشتی این قشر از هنرمندان وجود دارد؟
یکی از اقدامات خیلی خوبی که در قبال هنرمندان صنایع دستی شد این بود که برای آنها بیمه در نظر گرفتند. اما با این حال مشکلات هنرمندان صنایع دستی همه اش مربوط به مسائل مالی و معیشتی آنهاست، چون برای این افراد هیچ کار زیربنایی و اساسی صورت نمی گیرد. مثلا با پرداخت بعضی از وام ها و کمک هزینه ها نمی شود حمایت جدی از این قشر کرد. چراکه این کار باری را از دوش هنرمندان این حوزه بر نمی دارد.
من گمان می کنم اگر از تولید کنندگان صنایع دستی ( نه فروشندگان و واسطه ها) حمایت جدی تری بشود ، می توانند فرصت های شغلی بیشتری برای این هنرمندان ایجاد کنند. چون هنرمندان با تولیدکننده مواجه هستند و اگر تولید کننده حمایت بشود می تواند حقوق بیشتر و بهتری به هنرمند بپردازد.
از طرفی این تولید کننده است که باید مواد اولیه کار را بخرد و در اختیار هنرمندان بگذارد و این در حالی است که قیمت مواد امروز بسیار بالا رفته. مثلا قبلا " ملیله " و " سرمه" در اصفهان تولید می شد، اما الان ما باید اینها را از پاکستان و کشورهای دیگر با قیمت های غیرواقعی و بالا تهیه کنیم.
آقای عنایت، اگر از دوران کاری تان خاطره ای به خاطر دارید بفرمایید.
افرادی که ما با آنها کار می کنیم هنرمند هستند. ما الان از شهرستان ها هم افرادی را داریم که می آیند اینجا آموزش ببینند. چون هنر سرمه دوزی فقط در اصفهان وجود دارد.
اما بعضی از مردم به خصوص قشر جوانتر، تصورشان از ترمه همان تصور قدیمی ای است که مثلا از آن در قباله های دختران موقع ازدواج ذکر می شده. در حالیکه این ها با هم خیلی متفاوت هستند.
به یاد دارم که یکبار عروس خانم جوانی همراه با مادرش آمده بود و از قیمت یک طاقه شال ترمه پرس و جو می کرد!
وقتی پرسیدم که چه نوع طاق شال ترمه ای می خواهد گفت همان را که توی قباله ازدواجم به مبلغ ۱۰ میلیون تومان نوشته اند!
وقتی به او گفتم که طاق شال ترمه ای با این قیمت موجود نیست با عصبانیت گفت که باید برود از خانواده همسرش بپرسد که چرا ترمه ای را که به این قیمت اصلا وجود ندارد در قباله اش ثبت کرده اند؟
من برایش توضیح دادم که طاق شال ترمه های قدیم که هر قواره اش حدود دو متر و نیم بوده چنین ارزشی داشته و حتی اگر الان موجود باشد گرانتر از این قیمت هم هست. چون اینها دست باف بوده اند و قدر و قیمتشان بسیار بیشتر بوده از ترمه هایی که امروزه نقش ها بر رویشان چاپ می شود.
/فرناز کلباسی/
نظر شما