زمین ما را می‌بلعد

به گزارش خبرنگار ایمنا، "فرونشست زمین یک بحران، زلزله خاموش و خطری جدی است که باعث نابود شدن منابع تمدنی می‌شود" این عباراتی است که در چند سال اخیر به وفور شنیده یا در خبرگزاری‌ها خوانده‌ایم، طی سال‌های اخیر بارها و بارها هشدارهایی از سوی مسئولان مطرح شده تا همه به عمق فاجعه پی ببرند.

حسین حجتی، مدیر دفتر منطقه‌ای مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در استان اصفهان: «متاسفانه در شهر اصفهان به آبخوان‌داری شهری آنگونه که باید توجه نشده است و حق آبخوان‌ها را با پساب گرفته‌ایم چرا که زمانی در شهر اصفهان درصدی از پساب وارد آبخوان می‌شد و خیلی مواقع از فرونشست جلوگیری می‌کرد؛ بر اساس مطالعات انجام شده در شهر اصفهان ۱۲ گسل اصلی و فرعی قابل مشاهده است که عملکرد و ساز و کار آن با فرونشست وضعیت بدتری دارد.»

«رضا اسلامی» مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان: «سال ۹۲ که موضوع فرونشست زمین در اصفهان مطرح شد دو هزار و ۹۰۰ کیلومتر از دشت‌های اصفهان درگیر این بحران شده بود اما در حال حاضر آثار فرونشست زمین در دشت کاشان، ابوزیدآباد، برخوار، مهیار شمالی و جنوبی و سگزی و دولت آباد دیده می‌شود برای رفع معضل فرونشست اصفهان باید جهانی فکر کرد، ملی تصمیم گرفت و استانی عمل کرد.»

«منصور شیشه فروش» مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان: «فرونشست زمین ماحصل کم آبی در پهنه زاینده رود و استان است. نرخ فرونشست در دشت‌های استان اصفهان بین ۱۵ تا ۱۸ سانتیمتر ارزیابی شده است.»

ردپای این بحران در کلانشهر اصفهان را می‌توان در ترک‌های دیوار خانه‌ها و بناهای تاریخی تا حفره‌ها و فروچاله‌های دشت‌ها مشاهده کرد اما به راستی آیا این بحران جدی تلقی شده و برای رفع این بحران اقدامات لازم انجام شده است؟

‌

بررسی و مدل‌سازی فرونشست زمین وظیفه شهرداری نیست

«ایمان بهارلو» رئیس گروه سامانه‌ها و اطلاعات مکانی شهرداری اصفهان در این باره می‌گوید: در دنیا وقتی زمین به میزان چهار میلی متر نشست داشته باشد، گفته می‌شود که بحران در آن شهر رخ داده، حال آنکه در برخی دشت‌های کشور ما فرونشست تا ۳۵ سانتی متر نیز اتفاق افتاده است بنابراین باید اقدام عاجل در خصوصمقابله با این بحران انجام شود.

وی با بیان اینکه مهمترین عوامل ایجاد فرونشست برداشت آب‌های زیرزمینی است، می‌افزاید: در بین عوامل مؤثر در ایجاد فرونشست به نظر می‌رسد که برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات عوامل اصلی ایجاد فرونشست در بیشتر دشت‌های ایران است البته اثرات فرونشست زمین بسیار گسترده، متنوع و در عین حال پرهزینه است و همه المان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

رئیس گروه سامانه‌ها و اطلاعات مکانی شهرداری اصفهان تاکید می‌کند: بررسی و مدل‌سازی فرونشست زمین وظیفه شهرداری نیست چرا که مقیاس مطالعات سازمان‌های دیگر درباره این موضوع با مقیاس مورد نیاز شهرداری متفاوت است اما برای اجرای موفقیت‌آمیز پروژه‌های شهری و تنظیم ارتفاعات بر اساس طرح تفصیلی مطالعات ویژه در این باره را در دستور کار قرار داده است.

وی با بیان اینکه شهری که بر اثر فرونشست از بین برود با هیچ منبع و سرمایه دیگری قابل بازگشت نیست، تصریح می‌کند: فرونشست زمین یکی از پرخطرترین حوادث طبیعی است که مؤثرترین عوامل آن انسان بوده که شهر را از بین خواهد برد.

بهارلو ادامه می‌دهد: در سال ۹۷ نقشه راهی در اداره GIS شهرداری اصفهان تدوین شد که یکی از اهداف آن بررسی و مدل‌سازی فرونشست زمین در اصفهان بود در این راستا جلسه‌ای با سازمان نقشه برداری کشور و اداره ژئودزی برگزار شده و نامه نگاری شهردار مبنی بر دریافت اطلاعات فرونشست شهر اصفهان انجام شد و در ادامه نسخه چاپی نقشه فرونشست اصفهان تدوین و سپس اسکن و مرجع کردن مستندات و جانمایی لایه‌های مرتبط با فرونشست انجام شد.

وی تاکید می‌کند: گزارش‌های اولیه نشان می‌دهد که مناطق شمالی شهر اصفهان نسبت به مناطق جنوبی به دلیل برداشت زیاد آب و نوع جنس خاک بیشتر درگیر فرونشست شده است.

بهارلو با بیان اینکه فرونشست زمین طبق تعریف انستیتو زمین شناسی ایالت متحده شامل پایین رفتن یا نشست رو به پایین سطح زمین است که به علل متفاوتی در مقیاس بزرگ و کوچک رخ می‌دهد، گفت: مقرر شده است با توجه به موافقت مدیریت شهری، پروژه‌ای برای سنجش میزان فرونشست در دستور کار قرار گیرد تا به صورت سالانه رصد شود؛ در این ارتباط شرح خدماتی با همکاری اساتید دانشگاه اصفهان، سازمان زمین شناسی کشور و اداره کل راه و شهرسازی آماده شده تا به مرحله مناقصه برود.

وی تاکید می‌کند: عقد تفاهمنامه همکاری در خصوص تبادل اطلاعات داده‌های مکانی و تجهیزات سخت افزاری، اندازه‌گیری میزان فرونشست شهر اصفهان بین سازمان زمین شناسی کشور و شهرداری اصفهان، همکاری در خصوص تهیه مدل فرونشست شهر اصفهان بین شهرداری و سازمان زمین شناسی کشور، تدقیق مدل فرونشست با استفاده از داده‌های گیرنده‌های RTK و تصویب مستندات فرونشست شهر اصفهان به منظور استفاده از منابع ملی جهت مقابله با پدیده فرونشست شهر اصفهان از پیشنهادات مطرح شهرداری اصفهان است تا در مقابله با فرونشست اقدام زیربنایی بشود.

رئیس گروه سامانه‌ها و اطلاعات مکانی شهرداری اصفهان ادامه می‌دهد: اگر مدل فرونشست به صورت دقیق استخراج شود، می‌توان گفت میزان فرونشست در هر نقطه به چه میزان اتفاق افتاده و پس از آن می‌توانیم در پروژه‌های عمرانی برنامه‌ریزی کنیم، در طرح‌های تفصیلی ارتفاعات را تنظیم کرده و َآمار دقیقی در فرونشست زمین به دست آوریم که به مدیریت آینده شهر کمک می‌کند.

استفاده از سامانه یکپارچه مکانی اصفهان (سیما) برای محاسبه میزان فرونشست

«احمدرضا کروندی» مدیر اطلاعات مکانی سازمان فاوا شهرداری اصفهان در این باره به خبرنگار ایمنا می‌گوید: سامانه یکپارچه مکانی اصفهان (سیما) با هدف فراهم کردن امکان برداشت آنی مختصات نقاط در شهر اصفهان با دقت یک تا دو سانتی متر برای کاربردهای شهری و عمرانی همچنین استانداردسازی فرآیند برداشت اطلاعات مکانی در مجموعه شهرداری اصفهان طراحی و اجرا شده است.

وی می‌افزاید: به وسیله این سامانه متخصصان نقشه‌برداری می‌توانند مختصات جی پی اس محل مورد نظر خود را در شهر اصفهان با دقت زیادی به دست آورند که این اقدام باعث می‌شود عملیات نقشه‌برداری در عملیات عمرانی و شهرسازی با دقت بالایی انجام شود.

مدیر اطلاعات مکانی سازمان فاوا شهرداری اصفهان با بیان اینکه محدوده تحت پوشش این سامانه در مناطق ۱۵ گانه شهرداری تا فاصله ۲۰ کیلومتری از ایستگاه‌های دائم است، ادامه می‌دهد: شهرهای تحت پوشش اطراف اصفهان از جمله شاهین شهر، خورزوق، گز و برخوار، دولت آباد، حبیب آباد، قهجاورستان، بهارستان، پیربکران، مبارکه، فلاورجان، قهدریجان، ابریشم گلدشت، ویلاشهر، نجف‌آباد و خمینی شهر می‌توانند از امکانات این سامانه استفاده کنند.

وی تصریح می‌کند: کاربرد این سامانه در حوزه ژئوتکنیک محاسبه میزان فرونشست سالانه و بررسی میزان جا به جایی‌های پوسته زمین در بازه‌های بلند مدت است؛ از سال ۹۶ تاکنون با استفاده از خروجی‌های این سامانه، میزان فرونشست زمین در شهر اصفهان به صورت روزانه در سامانه ذخیره شده و قابل استفاده برای متخصصان حوزه‌های مرتبط در کشور است؛ به عنوان نمونه با پردازش داده‌های این سامانه از سال ۹۶ تا کنون ۱۸ سانتی‌متر فرونشست در شمال شهر اصفهان مشاهده شده است.

فرونشست زمین در اصفهان ۱۵ برابر میانگین جهانی

«علی زنگی آبادی» دانشیار دانشگاه اصفهان و مدیر گروه پژوهشی برنامه‌ریزی شهری معتقد است موضوع فرونشست زمین به ۳۰ سال قبل باز می‌گردد زمانی که حفر چاه‌های غیر مجاز به شدت افزایش پیدا کرد، زاینده رود خشک شد و برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی افزایش یافت. در حال حاضر با نگاهی به نقشه حریم ۱۰ کیلومتری شهر اصفهان می‌بینیم که تعداد چاه‌های حفر شده نسبت به گذشته ۲۱ برابر شده که این آمار بر اساس چاه‌های شناسایی شده اعلام می‌شود چرا که چاه‌های غیرمجاز زیادی هنوز شناسایی نشده و با شناسایی آنها آمار بیش از ۲۱ برابر خواهد بود.

وی با اشاره به دلایل کاهش منابع آبی در اصفهان، می‌افزاید: کاهش منابع آبی به دلایل مختلف از جمله خشکسالی‌ها، برداشت‌های بی رویه آب در اراضی بالادست زاینده رود توسط ارگان‌ها و نهادهایی که باغ‌هایی را در آن محدوده ایجاد کرده و باعث برداشت بی‌رویه شدند همچنین گسترش صنعت و کشاورزی غیر اصولی که برداشت‌های زیادی به واسطه فعالیت آنها انجام می‌شود، رقم خورده است.

دانشیار دانشگاه اصفهان و مدیر گروه پژوهشی برنامه‌ریزی شهری ادامه می‌دهد: در کشاورزی غیراصولی آب‌های زیادی در معرض تبخیر قرار می‌گیرد به طوری که در حال حاضر شاهد تبخیر آب به میزان پنج هزار میلی‌متر هستیم در حالی که میزان بارندگی‌ها کمتر از ۲۰۰ میلی متر است و این اختلاف فاحش باعث از دست رفتن منابع آبی می‌شود.

وی با بیان اینکه برداشت بی‌رویه سفره‌های آب زیرزمینی باعث بروز حفره‌ها و دالون‌هایی در زیر پوسته سطح زمین می‌شود و فرونشست تدریجی را رقم می‌زند، می‌گوید: فرونشست زمین از ۳۰ سال گذشته آغاز شده و در سال‌های اخیر به مرز بحران رسیده به طوری که در حال حاضر میزان فرونشست زمین در اصفهان ۱۵ برابر میانگین جهانی است به همین جهت اصفهان جزو کانون‌های بزرگ فرونشست در کشور شناخته شده که اثرات مخرب زیادی دارد.

زنگی‌آبادی با ابراز تأسف از اینکه آثار فرونشست زمین تنها روی پل‌های تاریخی مشهود نیست بلکه نیمه شمالی شهر اصفهان وضعیت اسفناک و بحرانی دارد، اظهار می‌کند: شرایط به گونه‌ای است که شهرک‌های ساخته شده در شمال شهر از جمله شهرک سلامت به شدت متأثر از این مسئله است، زیرا میزان فرونشست بین ۱۳ تا ۱۵ سانتی متری را برای آن ثبت شده که بیانگر یک وضعیت بسیار بحرانی است.

وی تصریح می‌کند: اگر بگوییم در سال‌های آینده با ترسالی و پر کردن آبخوان‌ها می‌توان از شدت بحران کاست، چنین امکانی وجود ندارد زیرا نشست تدریجی باعث نابود شدن زمین و منابع غنی سفره‌های آب زیرزمینی و نابود شدن منابع تمدنی یک منطقه می‌شود که اصفهان نیز از این موضوع به شدت در رنج و عذاب است و اگر شرایط به همین منوال ادامه یابد حدود ۲۰ سال آینده وضعیت بسیار خطرناکی در اصفهان خواهیم داشت به طوری که سه چهارم جمعیت با بحران جدی منابع آب رو به رو خواهند بود بنابراین حتماً باید به فکر منابع آبی جدید باشیم.

دانشیار دانشگاه اصفهان و مدیر گروه پژوهشی برنامه‌ریزی شهری ادامه می‌دهد: در ارتباط با اینکه آب از کجا تأمین شود، حرف‌های زیادی گفته شده است و بسیاری از افراد به اشتباه استفاده از آب‌های فسیلی در اعماق بالای ۱۵۰۰ متر را پیشنهاد می‌کنند که در آن صورت نیز منابع آبی تا پنج یا ۱۰ سال آینده به اتمام می‌رسد و این سوال مطرح می‌شود که آیا می‌خواهیم تمدن ۳۵۰۰ ساله اصفهان را تا چند سال آینده نابود کنیم؟

وی تاکید می‌کند: این سوالات را مدیران باید در کنار دانشگاهیان و متخصصان پاسخ دهند یا به دنبال جواب نیروهای دانشگاهی باشند و به یافته‌های پژوهشی اهمیت دهند.

زنگی‌آبادی می‌افزاید: عمده‌ترین سازمان‌هایی که باید در این حوزه فعالیت کنند آب منطقه‌ای و وزارت نیرو و سپس اداره صنایع، شرکت شهرک‌های صنعتی، شهرداری، سازمان زمین‌شناسی و سازمان نقشه‌برداری است که مسئولان این دستگاه‌ها باید دور یک میز جمع شده و با مدیریت یکپارچه راهکاری پیدا کنند تا در آینده مشکلی نداشته باشیم.

ترک‌های ناشی از فرونشست در ۵۰۰ نقطه شهر اصفهان

وی با بیان اینکه در افق ۲۰ ساله نیمی از جمعیت اصفهان دچار بحران شدید محدودیت منابع آبی خواهد شد و فرونشست زمین باعث تخریب ساختمان‌ها می‌شود که نمونه بارز آن را می‌توان در مناطق دامنه و فریدن مشاهده کرد، می‌گوید: در ساختمان‌هایی که زیرساخت‌های محکم ندارد، این احتمال خطر وجود دارد که بر اثر زلزله‌های شش یا هفت ریشتری تخریب شود، با شرایط فعلی با زلزله پنج ریشتری نیز احتمال تخریب وجود دارد هر چند در اصفهان احتمال زلزله‌های بالای پنج ریشتر کم است اما وقتی فرونشست اتفاق افتد احتمال خطر را به شدت افزایش می‌دهد.

دانشیار دانشگاه اصفهان و مدیر گروه پژوهشی برنامه‌ریزی شهری اظهار می‌کند: شورای شهر اصفهان باید در این راستا حرکت و اقدام جدی انجام دهد و زمان را از دست ندهد و هر چه سریع‌تر مطالعات خود را آغاز کرده و به دنبال منابع آبی باشند.

وی با تاکید بر اینکه فرونشست فاجعه و زلزله خاموش است، می‌گوید: بازگشت به شرایط ۳۰ سال قبل غیر قابل ممکن است و هیچ متخصصی نمی‌تواند این مشکل ۴۲ ساله را تا ۴۰ سال آینده برطرف کند، زیرا وضعیت قابل برگشت نیست و ساختار زمین‌شناسی و ژئوتکنیکی زمین وقتی دچار فرونشست شود محفظه‌های زیر پای ما که به وسیله آب پر می‌شده اکنون با خاک پر می‌شود از این رو ساختمان‌های سطح شهر شروع به ترک خوردن می‌کند.

زنگی‌آبادی تصریح می‌‎کند: بر اساس تحقیقات و مطالعات انجام شده در دانشگاه اصفهان ترک و فرونشست ۵۰۰ نقطه از شهر اصفهان را می‌توان با چشم مشاهده و ثبت موقعیت کرد. ترک‌های عجیبی ناشی از فرونشست زمین در پل‌های تاریخی، مسجد امام، میدان نقش جهان و بازار اصفهان به وفور ایجاد شده و هر چه به سمت شمال غرب پیش رویم وضعیت بحرانی‌تر می‌شود.

وی می‌افزاید: بی‌شک اگر مقام مسئولی ترک‌های پل‌های تاریخی شهر را ناشی از فرونشست زمین نداند، یا منافع اقتصادی و رانت نصیب او می‌شود یا این موضوع ناشی از ناآگاهی آن فرد است.

دانشیار دانشگاه اصفهان و مدیر گروه پژوهشی برنامه‌ریزی شهری با بیان اینکه یکی از اقدامات ضروری که باید به سرعت انجام شود و متولی آن وزارت نیرو و سازمان آب منطقه‌ای است، این است که تمام چاه‌های غیر مجاز شناسایی و پلمب شود حتی اگر منجر به نابود شدن بخش اعظمی از کشاورزی شود، تصریح می‌کند: اگر کشاورزی باعث نابودی تمدن چند هزار ساله شهری شود هیچ ارزشی ندارد بنابراین باید بخشی از محصولات کشاورزی را در نقاط دیگر تولید و اینجا مصرف کنیم.

وی تصریح می‌کند: باید روش‌های آبیاری تغییر کند و به سمت کشت‌های گلخانه‌ای که تبخیر آب را به حداقل می‌رساند، حرکت کنیم و آبیاری به سمت آبیاری زیرسطحی و قطره‌ای برود تا کشاورزی را نیز حفظ کنیم؛ البته کشاورزان نباید از این سخن ناراحت شوند زیرا در حال حاضر به حد کافی بحران داریم و اگر نسبت به این موضوع جدی برخورد نکنیم و آن را فاجعه ملی ندانیم به زودی مجبور به مهاجرت از این شهر می‌شویم.

زنگی‌آبادی می‌گوید: مسئولان باید این خطر مهم را جدی بگیرند و رسانه‌ها نیز کارهای تخصصی و عمیق انجام داده و با استفاده از اظهار نظرات متخصصان مختلف، بحران فرونشست را به گوش مسئولان برسانند.

گزارش از: راضیه کشاورز- خبرنگار سرویس کلانشهرهای خبرگزاری ایمنا