به گزارش خبرنگار ایمنا، تعزیه‌خوان همچون روضه‌خوانی واقعه‌گو از فراز سکوی تکیه که نقشی چون منبر در مسجد دارد، تاریخ قدسی وقایع مذهبی و چگونگی مصائب اهل بیت مطهر پیامبر اسلام (ص) ا با کمک کلمات و حرکات، برای مردم روایت می‌کند. وظیفه تعزیه‌خوان نقل تاریخ مذهبی به زبان و بیان شعر و موسیقی و به شیوه نقالی و نمایش وقایع مذهبی به صورتی قدسی و با حرکت‌هایی سنجیده و استوار و آگاه کردن مردم عامه از تاریخ وقایع کربلاست.
آنچه را که مردم از وقایع کربلا و شهادت امام حسین(ع) و یاران ایشان شنیده‌اند در محضرِمنبر روضه‌خوانان و در پای سکوی تعزیه تعزیه‌خوانان به چشم می‌بینند و دریافت می‌کنند. تعزیه‌خوانان از وظیفه و رسالتی که دارند به خوبی آگاه هستند و می‌دانند که در تعزیه‌خوانی باید همچون مناقب‌خوانان، روضه‌خوانان و نوحه‌سرایان، آنچه بر اهل بیت نبوت گذشته است را برای مردم بازگو کنند و تاریخ مذهب را زنده و مستمر نگه دارند.
زمینه دینی-مذهبی تعزیه
ادبیات نمایشی تعزیه از چشمه فیاض ادبیات روایی دینی-مذهبی ایران مانند مقتل‌نامه‌ها، سوگ‌چامه‌ها، روایت‌های کتبی و شفاهی درباره تاریخ پیامبران و تاریخ واقعه کربلا، قصص قرآن و مجموعه قصص اعجاز دینی بهره گرفته و تناور شده است.
تعزیه‌نامه‌های اصلی را عموماً بر اساس فاجعه شهادت شهیدان عاشورا و وقایع مربوط به پیش و پس از آن وقایع ساخته‌اند. همراه با تحول تعزیه‌خوانی، تعزیه‌سازان، تعزیه‌ها و گوشه‌هایی نیز بر بنیاد داستان‌ها و واقعه‌های دینی مانند «یوسف و زلیخا»، «شست بستن دیو» و «عاق والدین» نوشتند. بیشتر تعزیه‌های فرعی مضامینی دارند که با تاریخ کربلا وابسته نیست. با این همه، درون‌مایه اکثر آنها دینی است و اندیشه و باورهای مذهبی به نحوی در ساخت و پرداخت آنها به کار رفته است.
تعزیه‌خوانان به هنگام خواندن این تعزیه‌ها هر جا و هر زمان که مناسب بدانند به صحرای کربلا گریز می‌زنند و گوشه‌ای از مصائب و آلام امام حسین(ع) و اهل بیت ایشان را یاد می‌کنند. ناگفته نماند که در تاریخ تعزیه‌نویسی، تعزیه‌هایی نیز بر اساس واقعه‌ها و داستان‌های غیرمذهبی نوشته و اجرا کرده‌اند که شمار آنها اندک است. «بردار کردن منصور حلاج» و «مالیات گرفتن جناب معین البکا» از جمله آنها به شمار می‌رود چون مضمون و درون‌مایه این نوع تعزیه‌ها به کلی جدا از مضامین مذهبی و دور از تمایلات مردم بود، در میان مردم آن چنان که بایسته و شایسته است، جا باز نکرد و در راه تحول و تکامل قرار نگرفت.
زمینه تاریخی تعزیه
تعزیه‌های اصلی بیشتر به واقعه‌های تاریخی-مذهبی اشاره دارند. داستان این گونه تعزیه‌ها مستقیم یا به طور غیرمستقیم با سرگذشت انبیا و امامان و شرح جنگ‌ها، شهادت‌ها و رویدادهای مذهبی به خصوص واقعه عاشورا در تاریخ شیعه مربوط است. وقایع تعزیه‌ها در همه جا مطابق با رخدادهای واقعی تاریخی نیست و با افسانه و اسطوره و پاره‌ای قصه‌ها و باورها در آمیخته است.
تعزیه‌نویسان با نوشتن مجالس تعزیه، قصد تحریف تاریخ یا تغییر رخدادهای کربلا و بدعت‌گذاری در مسائل مذهبی را نداشته‌اند. آنها با اخلاص و ارادت و عشق و علاقه فراوانی که به اهل بیت مطهر پیامبر اسلام (ص) می‌ورزیدند، می‌کوشیدند تا با بهره‌گیری از انباشته‌های فرهنگ مذهبی و ملی و برداشت‌های تخیلی خود داستان‌های وقایع مجالس تعزیه را چنان هیجان‌انگیز بپردازند که در روح و احساس بینندگان تعزیه اثر بگذارد تا شاید از این راه به ثواب اخروی نائل شوند.
از این رو، بسیاری از وقایع تعزیه‌ها مجالس تعزیه‌ها و برخی از مجالس تعزیه افسانه‌ای و تخیلی می‌نمایند و با رخدادهای تاریخی مطابقت ندارند. در زمره این گونه تعزیه‌ها می‌توان به تعزیه‌نامه‌هایی مانند «عروسی قاسم و به حجله رفتن او»، «شیر و فضه» و «مرغان خونین مدینه» و خبر بردن مرغان از کشته شدن امام حسین(ع) به فاطمه صغری در مدینه نام برد که هیچ کدام با تاریخ مذهبی شیعه سازگاری ندارد.
گشودن باب توسل جویی و مراد خواهی
تقلید و تکرار تمثیلی رفتار و گفتار ایزد گونه انبیا و اولیا در تعزیه‌خوانی و بازنمودن شکل غم‌انگیز شهادت امام حسین(ع) و یاران وفادار ایشان در کربلا به این نمایش آئینی، ارزش و پایگاهی قدسی بخشیده و آن را همپا و همسنگ مناسک مذهبی- عبادی دیگر قرار داده است. تعزیه‌خوانی، باب توسل جویی و مراد خواهی را به روی مردم می‌گشاید و نقش مهم و مؤثری در آئین نذورات ایفا می‌کند.
بانی تعزیه‌خوانی شدن یا کمک مالی کردن در برپایی آن، ایفای نقش در تعزیه‌خوانی، سقایی کردن، قهوه‌چی بودن، چایی دادن، گلاب افشانی کردن در مجالس تعزیه، دادن اسباب مجلس تعزیه، بستن و تزئین تکیه‌ها و حسینیه‌ها و جارو و تمیز کردن صحن این مکان‌ها برای تعزیه‌خوانی از جمله خدمت‌ها و کارهایی است که مردم آنها را به نیت تبرک، برای اجر و پاداش اخروی و یا به نیت ادای نذرهایشان و برآورده شدن حاجاتشان انجام می‌دهند.
به نظر می‌رسد مردم با اهدای نیروی کار خود و عرضه خدمت رایگان و پرداخت اعانه و نذر در مجالس تعزیه‌خوانی، زمینه‌ای آرمانی برای توسل به نیروهای مقدس دینی فراهم می‌کنند و از این طریق با نیروهای قدسی بیرون از جهان مادی، رابطه‌ای روحانی برقرار می‌کنند و از آنها در فائق آمدن بر تنگی‌ها و ناکامی‌ها و برآورده شدن حاجات و شفای بیماری‌ها استعانت می‌جویند.
تقویت و استعلای بینش شهادت
امام حسین(ع) با شهادت شجاعانه خود به پدیده مرگ اعتبار بخشید و رنگ سیاهی و ناخجستگی را از چهره مرگ زدود. تعزیه با روایت شهادت امام حسین(ع) و بازنمایاندن پایگاه والای این شهادت، بینش شیعیان را درباره پدیده شهادت استعلا بخشید و روحیه شهادت‌طلبی و مرگ با افتخار را در آنان زنده و پایدار نگاه می‌دارد.
در فرهنگ شهادت، وارهیدگی از این جهان، حقیقت‌جویی، دلیری، ایثارگری و حق‌طلبی، ارزش محسوب می‌شود و وابستگی، حق‌کشی، جبن، جاه‌طلبی، خشونت، ستمگری و بی‌عدالتی ضد ارزش به شمار می‌رود. تعزیه در القای مجموعه این ارزش‌ها و ضدارزش‌ها به مردم و آموزش رفتار و خصایل سازگار با ارزش‌های والای شهادت و تعیین یک هویت فرهنگی مستعلی در رفتار و اخلاق جمعی مردم جامعه نقشی مؤثر دارد.
تسکین آلام
مصائب و آلام امام حسین(ع) در ذهنیت جامعه شیعه ایران، نمونه کهن و ازلی مصائب و آلامی است که به رنج‌ها و آلام شیعیان معنا می‌بخشد. نمایش واقعه کربلا و تقلید و تکرار شهادت و مصائب انبیا، اولیا و اوصیا در محرم و صفر، هر سال اثری آرام‌بخشی بر احساس شیعیان می‌گذارد.
مردم با مشاهده رنج‌های امام(ع) و شهیدانشان در کربلا احساس یأس و ناامیدی را از خود دور می‌کنند و درد و رنج‌های زندگی خود را خرد و تحمل‌پذیر می‌یابند و همه رنج‌ها و غم‌ها را امری به هنجار و از یاد بردنی و راهی به سوی رستگاری می‌شمارند. نمایش مصائب در تعزیه‌خوانی‌ها، احساس غرور و بزرگی یک انسان کامل و والا را در درون دل‌های مردم جامعه دیندار، تقویت می‌کند و بذر ایثارگری، حق‌جویی، شهادت و ازخودگذشتگی را در وجودشان می‌افشاند.
تحکیم همبستگی و وحدت
نمایش شهادت قهرمانان و مصائب شهیدان دین و مذهب در تعزیه‌خوانی، انسان مؤمن و معتقد را با رشته‌ای نهانی به یک نیروی قدسی بیرون از او پیوند می‌دهد و از سویی با پدید آوردن وحدت در عقیده و رفتار مؤمنان، آنان را به یکدیگر نزدیک و یگانه می‌سازد. بنابراین، هدف اصلی و مهم تعزیه تقویت و تحکیم احساس جمعیت یا احساس وحدت میان مؤمنان، یعنی میان تعزیه‌خوانان روی سکوی تکیه و مردم پیرامون سوی تکیه است. این هدف در تعزیه به صورت یک اتحاد عرفانی درمی‌آید و رکن اصلی و شعیره‌ای تعزیه می‌شود.
همچنین چون رکن اصلی تعزیه‌های مربوط به واقعه کربلا بر نبرد میان نیروهای شر و خیر و شهادت دلیرانه قهرمانان پاک‌نهاد تاریخ مذهب نهاده شده است، از این رو، باز نمودن واقعه شهادت در تعزیه‌خوانی‌ها، نیروی ستیز و دلیری و استقبال از مرگ و شهادت در راه عقیده و مذهب را در جامعه دینی تحکیم می‌بخشد. اصولاً هدف و کارکرد اجتماعی مهم دین و مناسک مذهبی نیز تقویت روحیه ستیزندگی و آماده کردن مؤمنان برای جهاد و شهادت است. مشارکت در مناسک و آئین‌های مذهبی نیروی ایمان انسان را تقویت می‌کند و به او قوت قلب می‌دهد تا اینکه با سرسختی و اعتماد به خود، مصائب زندگی را تحمل کند.
بیشتر بخوانید:
تاریخ شکل گیری «تعزیه خوانی» در ایران
بازتاب تعزیه خوانی بر دیوارنگاره‌های عهد صفوی
تعزیه خوانی در دوران سلطنت قاجار
پیوند تعزیه با «اسطوره» و آئین
ادامه این مطلب را در روزهای آینده از صفحه فرهنگ و هنر ایمنا دنبال کنید.
نظر شما