به گزارش خبرنگار ایمنا، جمعیت پویا و جوان سرمایه هر جامعه‌ای است و رشد و توسعه در همه جوامع متأثر از توان جمعیت پویا و جوان خواهد بود، توجه به نرخ باروری، فرزندآوری و تشکیل خانواده در جوامع برای حفظ جمعیت جوان بسیار مهم است و توجه به این موارد از پیری و کاهش جمعیت پیشگیری می‌کند، عوامل بسیاری از جمله عوامل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تهدید کننده جمعیت است و رفع نشدن موانع می‌تواند جامعه را به سمت پیری سوق دهد، در ارتباط با جمعیت، نرخ باروری و پیشگیری از کاهش و پیری جمعیت باید برنامه‌ریزی‌های دقیق و کاملی توسط افراد حاذق انجام شود.
بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت ایران ۷۹.۹ میلیون نفر بوده که نسبت به سال ۱۳۳۵ بیش از چهار برابر شده و بین سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ نرخ رشد متوسط جمعیت به حدود ۴ درصد رسیده است اما به دلیل کاسته شدن از نرخ‌های باروری، بین ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ به ۱٫۲ درصد کاهش یافته است و این آمار نگرانی از کاهش و پیری جمعیت را قوت می‌بخشد و باید دنبال رفع این بحران باشیم.
همچنین به گفته دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت در سال ۱۳۹۹ به نرخ رشد جمعیت ۰.۶ درصد سقوط کردیم و این کم‌ترین مقدار نرخ رشدی است که در تاریخ کشور ثبت شده و زنگ خطری است که به صدا درآمده و عوامل زیادی همچون عوامل اقتصادی، فرهنگی و همینطور پدیده کرونا باعث ایجاد آن شده است.
فرزند کمتر، زندگی بهتر؛ شعاری که به فرهنگی غلط تبدیل شد
مجید محمدی، کارشناس ارشد جامعه‌شناسی به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: کاهش موالید و مشکلات جمعیتی ما با شیب تندی از اواخر دهه ۶۰ شروع شده است و این یک مشکل بنیادی و عمیق است چرا که سیاست‌گذاری‌ها بر این مبنای شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر بود، اما این شعار کم کم به یک فرهنگ تبدیل شد و در حال حاضر شاهد پیری جمعیت و نتایج منفی آن هستیم.
وی ادامه می‌دهد: سیاست‌های جمعیتی ممکن است تنها بر میزان باروری و کاهش آن به زیر سطح جانشینی تاکید کند و باروری زیر حد جانشینی یعنی سطحی از باروری که در درازمدت، برای بقای نسلی جامعه ناکافی باشد یا با ادامه یافتن این سطح از باروری، آن جمعیت در درازمدت در معرض انقراض و تهدید نسل قرار گیرد، در واقع روند کاهش جمعیت از طریق پیشی گرفتن تعداد مرگ از تعداد تولد، اتفاق می‌افتد.
کاهش باروری علت اصلی پیری جمعیت
این جامعه‌شناس با بیان اینکه کاهش و پیری جمعیت در هر کشور موجب اضمحلال قدرت یک جامعه می‌شود، می‌افزاید: پیری جمعیت سرمایه انسانی هر کشور را کاهش می‌دهد و کاهش سرمایه انسانی موجب کاهش مصرف‌کنندگان آن جامعه می‌شود که این کاهش بر توسعه اقتصادی نیز اثر منفی خواهد گذاشت.
وی کاهش باروری را علت اصلی سالخوردگی جمعیت می‌داند و می‌گوید: تازه متولد شده‌ها صفر ساله هستند و وقتی باروری پایین می‌آید، شدت به دنیا آمدن صفر ساله‌ها کم می‌شود و با کم شدن شدت زایش، پایین هرم سنی جمع می‌شود و به همین دلیل نسبت‌ها به سنین بالاتر می‌آید و در واقع علت اصلی سالخوردگی جمعیت، کاهش باروری است، البته کاهش مرگ‌ومیر هم تا حدودی در سالخوردگی جمعیت مؤثر است، اما علت اصلی کاهش باروری است، همچنین افزایش یا کاهش جمعیت در هر منطقه متأثر از عواملی مانند میزان مرگ و میر، باروری، مهاجرت، رخدادهای طبیعی، بسترهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است.
محمدی با اشاره به اینکه از دیگر تأثیرات کاهش باروری و میزان موالید در یک جامعه، پیری جمعیت است، تصریح می‌کند: ایران در حال حاضر کشور پیری محسوب نمی‌شود اما در ادامه این روند سیاست‌های جمعیت و کاهش میزان موالید، در ازای افزایش تعداد سالمندان در سال‌های آینده، جمعیت جوان جایگزین نمی‌شود و در نتیجه بیشتر جمعیت کشور را افراد پیر تشکیل می‌دهند.
تشویق جامعه به افزایش باروری و فرزندآوری
وی می‌گوید: زمینه‌سازی برای افزایش تمایل افراد به ازدواج، فرزندآوری و افزایش میزان باروری می‌تواند از کاهش و پیری جمعیت پیشگیری کند، بنابراین باید سیاست‌گذاری‌ها در جامعه در جهت تشویق به ازدواج و فرزندآوری قرار گیرد، اقداماتی از جمله رفع موانع ازدواج مانند ایجاد شغل، بخشودگی مالیاتی برای والدین، یارانه‌های مراقبت از فرزندان و هزاران راهکار دیگر که باید به طور علمی به آن پرداخته شود، وقتی بحث فرزندآوری مطرح می‌شود باید ساختار اقتصادی به گونه‌ای باشد که بتوانیم نیازهای آن‌ها را تأمین کنیم و مهم‌تر از همه اینکه کودکان امروز نیازهایی دارند که فراتر از مسائل مادی است و زندگی خانوارها را تحت‌الشعاع قرار داده است.
این جامعه‌شناس رفع نیازهای اولیه افراد در جامعه را از دلایل مهم تشویق آن جامعه به داشتن جمعیت متناسب می‌داند و می‌گوید: مشکلات معیشتی و اقتصادی در یک جامعه باید رفع شود تا بتوان به افزایش جمعیت آن جامعه امیدوار شد، ترویج سبک ساده و فرهنگ دوری از تجمل گرایی، فرهنگ‌سازی برای افزایش فرزندآوری و آگاه سازی زوج‌ها نسبت به پیامدهای بی‌فرزندی و کم فرزندی، رفع موانع اقتصادی، حمایت مالی جوانان برای ازدواج و فرزندآوری و با بهره‌گیری از سیاست‌های کلی‌جمعیت می‌توان کشور را از بحران کاهش رشد جمعیت خارج کند.
وی با بیان اینکه برای رفع مشکل کاهش یا پیری جمعیت باید از تجربه جوامع موفق در این زمینه بهره برد، می‌افزاید: باید مطالعات کاملی در این زمینه انجام شود و تسهیلات بیشتری را برای تشویق به تشکیل خانواده و به دنبال آن فرزندآوری در نظر بگیریم.
تک فرزندی و گریز از فرزندآوری برابر با کاهش و پیری جمعیت
محمدی با توضیح اینکه کاهش باروری و فرزندآوری آسیب‌ها و پیامدهای منفی از جمله کاهش نسبت جمعیت جوان و مولد کشور را دارد، تاکید می‌کند: کاهش جمعیت در نتیجه کاهش باروری و فرزندآوری کاهش نیروی کار و افزایش مصرف کنندگان، ایجاد مشکل در رشد و پیشرفت کشور، کاهش تولید ناخالص داخلی، کاهش صادرات محصولات صنعتی، افزایش واردات، کاهش ذخایر ارزی و افزایش بدهی‌های خارجی را به دنبال دارد و در جامعه سالمند سرعت لازم برای حل مسائل اجتماعی، فرهنگی، خلاقیت، نوآوری، کثرت نسل و ریسک پذیری کاهش پیدا می‌کند و این موارد در تمام زمینه‌ها به ضرر جوامع خواهد بود.
وی با بیان اینکه جمعیتی می‌تواند پویا، مقتدر و قدرتمند باشد که جوان و بارور باشد، اظهار می‌کند: رشد جمعیت در کشور با افت و خیزهای زیادی روبرو شده و میزان زاد و ولد با تغییر الگوهای زندگی دستخوش تغییراتی شده و برخی خانواده‌ها یا از فرزندآوری دوری می‌کنند یا به داشتن یک فرزند اکتفا می‌کنند، بی‌توجهی به این مسئله مهم جمعیت را به سمت کاهش و پیری خواهد برد.
این جامعه‌شناس داشتن جمعیت زیاد و کاهش کیفیت زندگی را یک باور غلط می‌داند و تصریح می‌کند: این موضوع یک فرهنگ غلط است که باید با رفع مشکلات و موانع موجود از جمله مشکلات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با آن مقابله کرد و از ریشه دوانی آن در نسل‌های آینده جلوگیری کرد.
جوامع با نبود تعادل جمعیتی مواجه هستند
فرزانه السادات فرود، رئیس گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی استان اصفهان در خصوص مهم‌ترین مشکل در زمینه مسائل جمعیت به خبرنگار ایمنا می‌گوید: امروزه بسیاری کشورها در حالت نبود تعادل جمعیتی قرار دارند، از یک سو کشورهای در حال توسعه با مشکلات و مسائل رشد بی‌رویه جمعیت دست و پنجه نرم می‌کنند، از سوی دیگر جوامع توسعه یافته از نتایج منفی شدن رشد جمعیت و سالخوردگی جمعیت رنج می‌برند، به عبارت دیگر اکثریت کشورهای جهان به نوعی با مسائل ناشی از نداشتن تعادل جمعیتی مواجه هستند.
وی ادامه می‌دهد: ایران با چالش‌هایی چون باروری زیر سطح جانشینی، کاهش جمعیت در سن کار، سالخوردگی و رشد منفی جمعیتی همراه است، البته آهنگ زمانی وقوع تحولات بسته به شرایط ویژه هر جامعه به شدت متفاوت است.
خطرات پیری و کاهش جمعیت چیست؟
رئیس گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی استان اصفهان با اشاره به خطرات کاهش و پیری جمعیت در حوزه‌های مختلف برای جامعه، خاطرنشان می‌کند: کاهش جمعیت خطراتی از جمله تغییر نظام‌های تربیتی و مفاهیم اخلاقی، کاهش نشاط اجتماعی و اقتصادی، کاهش اقتدار سیاسی و تغییر در ترکیب‌های دینی را به همراه دارد.
وی با بیان اینکه به طور قطع نمی‌توان این الزام را پذیرفت که جمعیت زیاد با فقر ملازم باشد، می‌افزاید: به طور مثال کشور چین با یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون جمعیت در وضعیتی کاملاً متفاوت با کشور هند با جمعیتی قریب همان جمعیت قرار دارد، بنابراین همیشه جمعیت بیشتر مستلزم فقر نیست، همچنین یکی از مشکلات جوامع توسعه یافته و کم جمعیت، پیری و در نتیجه عدم نشاط اقتصادی و اجتماعی آن‌ها است.
فرود کاهش اقتدار سیاسی و تغییر در ترکیب دینی را از بحران‌های جامعه پیر برای ایران آینده می‌داند و می‌گوید: کاهش حجم و رشد جمعیت ملی، کاهش باروری و قدرت تجدید نسل، افزایش میانه سنی و سالمندی جمعیت از جمله پیامدهای جمعیتی است که با آن روبرو هستیم و باید به دنبال راهکارهای بنیادی برای رفع آن باشیم.
وی با توضیح درباره پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پیری جمعیت، تصریح می‌کند: کاهش جمعیت در سن کار، کاهش رشد اقتصادی، پایین آمدن نرخ پس انداز خانواده، افزایش بار مالی نسل‌های جوان‌تر، افزایش بار تکفل، افزایش تقاضای بازنشسته‌های فعلی و فشار بر سیستم تأمین اجتماعی پیامدهای اقتصادی پیری و کاهش جمعیت است که چالش‌های مهمی محسوب می‌شوند و باید بدانیم فشار سنگینی را بر جامعه وارد می‌کنند، شکاف‌های نسلی در اثر بهم خوردن توازن جمعیت نسل‌ها، جمع شدن چترهای حمایتی خانواده از سالمندان، کاهش تاب‌آوری والدین و فرزندان، کاهش تحکیم بنیان خانواده نیز از پیامدهای اجتماعی و فرهنگی کاهش و پیری جمعیت است که به وفور در جامعه مشاهده می‌شود.
سیاست‌گذاری‌های علمی برای افزایش تمایل جامعه به فرزندآوری
رئیس گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی استان اصفهان در پاسخ به این سوال که چه سیاست‌های علمی در افزایش تمایل جامعه به فرزندآوری نیاز است، می‌گوید: پژوهش در زمینه علل تمایل نداشتن به فرزندآوری، انجام مداخلات لازم متناسب با نتایج پژوهش‌ها، ایجاد مکانیزم‌های تشویقی فرزندآوری، تصویب قوانین حمایتی فرزندآوری، لغو قوانین بازدارنده فرزندآوری، رفع موانع ازدواج مانند شغل و مسکن و اطلاع‌رسانی در زمینه پیامدهای کاهش رشد جمعیت به عموم مردم می‌تواند به افزایش تمایل جامعه به فرزندآوری کمک کند و در پیشگیری از پیری جمعیت مؤثر باشد.
وی با تاکید بر اینکه توجه به سن باروری در زنان برای فرزندآوری و پیشگیری از پیری جمعیت مؤثر است، اضافه می‌کند: گروه هدف باروری سالم ۱۰ تا ۵۴ سال است و سن فرزندآوری ۱۵ تا ۴۹ سال است، بر اساس درصد جمعیت گروه‌های سنی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در سامانه سیب تا فروردین ۱۴۰۰ حدود ۴۵.۶ درصد از جمعیت اصفهان را میانسالان و ۱۲.۷ درصد را سالمندان تشکیل می‌دهند و جوانان تنها ۱۴.۹ درصد جامعه اصفهان را تشکیل می‌دهند.
فرود با اشاره به اینکه خوانسار، بوئین و میاندشت و اردستان با جمعیت سالمند بیش از ۲۰ درصد، جزو شهرستان‌های پیر استان اصفهان هستند، خاطرنشان می‌کند: برخوار و خمینی‌شهر نیز با حدود ۱۰ درصد جمعیت سالمندی در استان اصفهان تقریباً از شهرستان‌های جوان به شمار می‌روند.
جمعیت؛ سرمایه اصلی یک کشور
وی اظهار می‌کند: جمعیت و دگرگونی‌های باروری در گذشته، حال و آینده از متغیرهای اساسی سیاستگذاری و طراحی برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها است، جمعیت سرمایه اصلی هر کشور است و توسعه و رونق اقتصادی در همه جوامع متأثر از جمعیت جوان و مولد آن خواهد بود و یکی از شاخص‌های کلیدی جمعیت، میزان باروری کلی (TFR) یعنی تعداد متوسط کودکان متولد شده از یک زن تا پایان دوره فرزندآوری است.
رئیس گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی استان اصفهان می‌گوید: نرخ جایگزینی یا نرخ باروری در حد جانشینی نیز شاخص مهم دیگری است که برای این منظور داشتن متوسط ۲.۱ فرزند برای هر زوج لازم است و به عبارتی لازم است تا هر ۱۰ زن حداقل ۲۱ فرزند به دنیا بیاورند تا فرزندان بتوانند جانشین والدین خود شوند و طی سال‌های اخیر نرخ باروری کلی در کشورمان زیر حد جانشینی بوده و روند کاهشی در این زمینه همچنان ادامه دارد، سطح باروری خیلی پایین برای مدت طولانی می‌تواند منجر به کاهش جمعیت جوان و سالخوردگی جمعیت و کاهش نیروی کار و رشد منفی جمعیت شود.
علت کاهش باروری در کشور چیست؟
وی با بیان اینکه یکی از علل مهم کاهش باروری در کشور تغییر سبک زندگی زوج‌ها و جوانان است، ادامه می‌دهد: از عوامل دیگر می‌توان به کاهش آمار ازدواج و افزایش متوسط سن ازدواج در زنان و مردان، افزایش فاصله بین ازدواج و تولد فرزند اول و افزایش فاصله بین بارداری‌ها اشاره کرد، بر اساس اطلاعات موجود فاصله بین ازدواج و تولد فرزند اول حدود ۳.۵ سال و میانگین فاصله زمانی بین فرزند اول و دوم و نیز دوم و سوم حدود ۵.۵ سال برآورد شده است.
رئیس گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی استان اصفهان تصریح می‌کند: با توجه به روند صعودی متوسط سن ازدواج در کشور در سال‌های اخیر تأخیر طولانی در تولد فرزند اول و فرزندان بعدی سبب خواهد شد که فرصت‌های مناسب برای بارداری از دست برود که این امر به نوبه خود محدود شدن فرزندآوری را به دنبال دارد و اگر زوج‌ها دارای مشکلات ناباروری باشند، ایجاد فاصله طولانی بین ازدواج و تولد اولین فرزند موجب خواهد شد که کاهش باروری برای مدت طولانی‌تری از نظر پوشیده بماند.
تأثیر پاندمی کرونا بر جمعیت
فرود تاکید می‌کند: یکی از چالش‌های اصلی کشور در زمینه باروری این است که میزان باروری در سطحی پایین‌تر از نرخ جانشینی قرار دارد که این امر در دراز مدت می‌تواند به نرخ رشد منفی در جمعیت، کاهش سهم جمعیت جوان از کل جمعیت و سالخوردگی جمعیت منتهی شود، در حال حاضر افزایش جمعیت، نیاز جامعه و توسعه کشور است و باید در این مسیر ضمن شناسایی موانع ازدواج و فرزندآوری و رفع یا تسهیل این موانع ساختاری و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم، جوانان را به ازدواج و افزایش فرزندآوری تشویق کنیم.
وی ادامه می‌دهد: مهم‌ترین مشکل در زمینه جمعیت چه در سطح بررسی کلان و چه در سطح مطالعات دانشگاهی بحث حرکت جمعیت به سمت پیری و شاخص فرزندآوری پایین در کشور و استان است و اکنون نیز پاندمی کرونا به شدت نرخ باروری و فرزندآوری را تهدید می‌کند و به افزایش مشکلات جمعیتی دامن زده است، چرا که هنوز مشخص نیست این بیماری چه زمانی از بین می‌رود و یا درمانی برای آن پیدا شود.
رئیس گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی استان اصفهان می‌گوید: دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با حدود ۱۰.۶ درصد جمعیت سالمندی و TFR یا شاخص فرزندآوری حدود ۱.۷ بر اساس آخرین آماری که چند سال پیش توسط اداره آمار استان اعلام شده شرایط مناسبی از نظر وضعیت باروری، فرزندآوری و سالمندی ندارد، قطعاً با شاخص فرزندآوری زیر حد جایگزینی (که ۲.۱ فرزند به ازای هر زن ایرانی تعریف شده) و جمعیت میانسال بالای استان حرکت به سمت پیری جمعیت طی سال‌های آینده شتابی تند خواهد داشت.
نظر شما