راهکارهای مهندسی ارزش در حمل و نقل شهری چیست؟

به گزارش خبرنگار ایمنا و بر اساس چکیده یک مقاله، در حال حاضر اهمیت و جایگاه مدیریت جامع شهری به منظور هماهنگ‌سازی و مدیریت هر یک از این نیازها جهت ارائه خدمات بهینه به شهروندان افزایش می‌یابد.

مدیریت بهینه تمامی عوامل و منابع یک شهر آن هم در قرن بیست و یکم که بشر با کمبود منابع روبرو است، کار را برای مدیران شهرها دشوارتر کرده به گونه‌ای که متولیان شهرها را به سمت استفاده از روش‌هایی برده است تا ضمن افزایش رضایت شهروندان، بتوانند با پایین‌ترین هزینه بالاترین کارکرد را از نتایج فعالیت‌های خود بگیرند.

یکی از روش‌هایی که توانسته نگاه مدیران شهری کلانشهرهای جهان و حتی مدیران کلانشهرهای ایران را به خود جلب کند، استفاده از تکنیک «مهندسی ارزش» در پروژه‌های شهری است؛ مهندسی ارزش تکنیکی مدیریتی است که تلاش دارد ضمن افزایش کارکرد پروژه‌ها، هزینه آنها را کاهش دهد.

مهندسی ارزش در جهان سابقه‌ای بیش از نیم قرن و در ایران سابقه‌ای بیش از یک دهه دارد؛ این تکنیک مدیریتی در ابتدا توسط کارشناسان شرکت جنرال الکتریک ابداع شد و چندین سال مورد استفاده قرار گرفت.

دستاوردهای استفاده از مهندسی ارزش موجب آن شد تا وزارت دفاع و بخش حمل و نقل ایالات متحده آمریکا به کارگیری مهندسی ارزش را در دستور کار خود قرار دهند و سایر کشورهای جهان نیز با مشاهده مزایای استفاده از این روش، مهندسی ارزش را برای صنایع خود مورد استفاده قرار دادند.

ایران نیز مهندسی ارزش را از اواخر دهه هفتاد در برخی صنایع آغاز کرد و در ابتدای دهه هشتاد در حوزه حمل و نقل شهری ایران نیز از نیمه دوم دهه هشتاد با مهندسی ارزش آشنا شد و شهرداری تهران در سال ۱۳۸۶ طرح پیاده سازی مهندسی ارزش را در طرح‌های خود اجرا کرد.

در کلانشهرهای جهان مهندسی ارزش را در تمامی حوزه‌های مدیریت شهری مورد استفاده قرار می‌دهند، اما با توجه به بالا بودن هزینه‌ها و پیچیدگی‌های حوزه حمل و نقل در شهرها، این تکنیک مدیریتی بیش از همه متولیان حوزه حمل و نقل شهرها را متوجه خود کرده است.

در کشور ما نیز این تکنیک مدیریتی بیش از همه متولیان حوزه حمل و نقل شهرها را متوجه خود کرده و در کلانشهر تهران در قالب طرح بزرگ فرهنگ‌سازی مهندسی ارزش (فراشهر) به اجرا در آمده است.

معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری نیز استفاده از مهندسی ارزش را بر روی کلیه پروژه‌های بالای ۱۰۰ میلیارد ریال را لازم‌الاجرا کرد.

طرح مسئله

با نگاهی گذرا به خصوصیات اجرای یک پروژه حمل و نقل شهری همچون پیچیدگی بالا، تعدد ذی‌نفعان، هزینه و زمان زیاد، درگیر بودن دستگاه‌های اجرایی متعدد و … می‌توان دریافت که حل تمامی مسائل فوق کاری بسیار دشوار و طاقت فرسا برای مدیران شهری است.

اکنون این پرسش‌ها به ذهن می‌رسد آیا واقعاً نمی‌توان این مشکلات را کاهش داد!؟ آیا این مشکلات مختص کلانشهرهای ایران است یا سایر کشورها با این مشکلات درگیر هستند!؟ مدیران شهری سایر کلانشهرها برای حل این مشکلات چه اقداماتی انجام داده‌اند.

با مطالعه بسیاری از روش‌های مواجهه با این مسائل می‌توان نتیجه گرفت که آنان جهت حل این مشکلات صرفاً هزینه نکرده‌اند و با استفاده بهینه از شرایط موجود توانسته‌اند بر مشکلات پیش روی خود در حوزه حمل و نقل شهری غلبه کنند.

یکی از این روش‌ها که توانسته ضمن ثابت نگه داشتن و یا کاهش هزینه‌های طرح‌ها موجب افزایش کیفیت پروژه‌ها شود، استفاده از مهندسی ارزش در پروژه‌ها است.

با توجه به هزینه‌های بالا، تعدد ذی‌نفعان و عوامل طرح و نیاز به ایده‌های نو در حل مسائل نو و چیره شدن بر محدودیت‌های متعدد در پروژه‌های حمل و نقلی با ماهیت شهری، مهندسی ارزش می‌تواند روشی کارا و اثرگذار باشد. با بهره‌گیری از این روش می‌توان ضمن کاهش هزینه‌های طول دوره عمر افزایش کارایی و کیفیت این پروژه‌ها کمک کرد.

این روش مدیریتی در ایران نیز دارای سوابق متعدد در پروژه‌های حمل و نقل شهری است، به گونه‌ای که بسیاری از کلانشهرهای کشور در برخی از پروژه‌های خود از مهندسی ارزش استفاده کرده و حتی نظام نامه‌ها و دستورالعمل‌های به کارگیری مهندسی ارزش را در حوزه تحت نظرشان به تمامی زیرمجموعه‌های خود ابلاغ کرده‌اند.

مهندسی ارزش راهکاری برای کاهش هزینه‌ها

هدف مهندسی ارزش ارائه راهکارهای قابل اجرا در راستای حل مسئله، کاهش هزینه و افزایش کیفیت (عملکرد) است که تمامی این موارد در گرو توجه به کارکرد پروژه یا محصول است، اما تحقق اهداف مورد نظر در کوتاه‌ترین زمان ممکن بسیار مهم است.

یافتن نقطه بهینه (تعادل) بین کارکرد، کیفیت و هزینه هدف دیگر مهندسی ارزش می‌باشد، درواقع هدف کلی مهندسی ارزش، افزایش ارزش پروژه است.

در خصوص دلایل به کارگیری مهندسی ارزش باید عنوان کرد که عمدتاً روش‌های بهبود و صرفه جویی در شرایط بروز محدودیت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تعدادی از دلایل اصلی به کارگیری مهندسی ارزش شامل: هزینه‌های بالای اجرای پروژه یا تولید محصول، فاصله زیاد بین طراحی و اجرا، شواری اجرای پروژه‌ها، پیچیدگی بالای پروژه‌ها، کمبود اطلاعات اولیه، کمبود ارتباطات بین عوامل طرح و ذی‌نفعان پروژه، پیشرفت فناوری‌های مورد استفاده و بهبود استانداردها، خلاقیت، باورهای صادقانه ولی نادرست اولیه، تغییر قوانین ضوابط و مقررات، تغییر در نیاز کارفرما، تغییر شرایط محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، تغییر مشخصات فنی طرح و تغییر در منابع مورد استفاده است.

باید به این نکته توجه داشت که بهبود صورت گرفته به کمک مهندسی ارزش صرفاً ناشی از نداشتن مطالعه کافی یا دقت در بررسی‌های فنی- اقتصادی طرح نبوده بلکه فاصله زمانی بین مراحل طراحی، اجرا و بهره برداری پروژه از یک سو و بررسی و خلاقیت گروهی و هم افزایی تیم مطالعه ارزش از سوی دیگر موجب بهبود و صرفه جویی غیرقابل تصور به واسطه انجام مهندسی ارزش در پروژه‌ها می‌شود.

مقایسه مهندسی ارزش با سایر روش‌های بهبود در مدیریت

همانطور که از تعریف مهندسی ارزش مشخص پیداست، نقاط قوت مهندسی ارزش نسبت به سایر روش‌های کاهش هزینه و بهبود کیفیت، تمرکز بر کارکردهای پروژه یا محصول و بهره‌گیری از خلاقیت گروهی و هم‌افزایی حاصل از آن در جهت ارائه راهکارهای قابل اجرا در حداقل زمان ممکن می‌باشد.

«ماتریس» ابزار کار ویژگی‌های چندین روش مدیریتی را مقایسه و روشی برای ارزیابی این روش‌ها ارائه می‌کند؛ روش استفاده در این مقایسه بر مبنای پنج گزینه است. توضیح آنکه اگر روشی برای یک کاربرد به صورت خاص مناسب باشد عدد پنج به آن تعلق می‌گیرد؛ اگر برای کاربردی سودمند باشد ولی در رابطه با پایگاه قانونی مهندسی ارزش در کشور نیز قوانینی شامل قوانین برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، قوانین بودجه سالانه، قواین معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور، قوانین داخلی وزارتخانه‌ها و مجموعه‌های دولتی و موانع به کارگیری یا عدم موفقیت مهندسی ارزشی وضع شده است.

موانع به کارگیری مهندسی ارزش و یا علل عدم موفقیت آن عمدتاً شامل مواردی همچون ناباوری، عدم آگاهی و پذیرش عوامل طرح به خصوص کارفرما، تصور غلط حصول بهبود و کاهش هزینه به واسطه طراحی نادرست و عدم کفایت مطالعات مشاور طرح، مقاومت طراح و مشاور در برابر پذیرش بررسی طرح به کمک مهندسی ارزش به علت تصور توهین به جایگاه تخصصی خود، نداشتن اعتقاد عوامل طرح به خصوص پیمانکار یا تولید کننده به فرایند مهندسی ارزش به واسطه تجربیات ناموفق سایر روش‌های کاهش هزینه و بهبود در طرح یا فرایند تولید و نداشتن انگیزه کافی در عوامل طرح برای تلاش در جهت بهبود طرح است.

مهندسی ارزش علاوه بر مزایای اصلی آن مانند بهبود کیفیت طرح و کاهش هزینه، مزایای دیگری همچون ایجاد هم افزایی در سازمان، بهبود ارتباطات بین عوامل طرح، ۳- امکان استفاده ایده‌های قابل اجرا در پروژه‌های مشابه، افزایش روحیه کارگروهی در سازمان، آشنایی عوامل طرح با تفکر سودمند کارکردگرا و ترویج تفکر خلاق و ساختار شکن؛ نیز دارد.

ضرورت به کارگیری مهندسی ارزش

با توجه به تعاریف و توضیحات ارائه شده مرتبط با مهندسی ارزش و همچنین بررسی چالش‌ها و مشخصات پروژه‌های حمل و نقلی، ضرورت به کارگیری مهندسی ارزش در پروژه‌های حمل و نقل شهری مشخص می‌شود.

از جمله این موارد، ضرورت قانونی به کارگیری مهندسی ارزش در پروژه‌های حمل و نقل با هزینه بالای ۱۰ میلیارد تومان است؛ پروژه‌های قطار شهری، احداث خطوط BRT، نوسازی ناوگان، ساخت مسیرها و مبدل‌ها، نصب تجهیزات و سیستم‌های ایمنی و روشنایی و غیره به طور معمول پروژه‌های هستند که دارای هزینه‌های بالایی بوده و جدا از اثرات مهندسی ارزش در بهبود کیفیت و کاهش هزینه‌های آنها، الزام قانونی نیز در این بخش وجود دارد.

لزوم توجه به هزینه‌های بالای طول دوره عمر پروژه‌های حمل و نقلی در قالب مطالعات ارزش از دیگر موارد است؛ بخش عمده‌ای از هزینه‌های پروژه‌های حمل و نقلی همانند کوه یخ شناور در آب پنهان است که این هزینه‌ها مربوط به بهره‌برداری و تعمیر و نگهداری است.

بهره برداری از خطوط مترو و سامانه اتوبوسرانی، نوسازی ناوگان و حل مسائلی از این دست با بهره گیری از مهندسی ارزش به پاسخ مناسب‌تری خواهند رسید.

نکته دیگر ضرورت پوشش نظرات و بایدها و نبایدهای عوامل مختلف طرح، ذی‌نفعان، کاربران و تخصص‌های مختلف در سایه تیم مهندسی ارزش است؛ با بهره‌گیری از تیم مطالعه ارزش امکان انتقال سریع‌تر نظرات ذی‌نفعان و عوامل طرح و در نظرگیری نظرات تخصصی مرتبط با پروژه، به صورت سریع‌تر و کامل‌تری ایجاد می‌شود.