به گزارش خبرنگار ایمنا، بررسی سوانح اتفاق افتاده در سالیان اخیر بیانگر این موضوع است که جوامع و افراد به صورت فزاینده‌ای آسیب‌پذیر شده و عوامل ریسک افزایش یافته است تا جایی که دنیای کنونی و آینده دنیای متفاوت از نظر تعداد و اندازه بحران‌ها خواهد بود.
سیل از مخرب‌ترین سوانح طبیعی جهان است که بر اثر عواملی مانند بارش شدید باران، ذوب شدن توده‌های برف و شکست سدها رخ می‌دهد و ممکن است به پیامدهای فاجعه باری مانند از دست رفتن جان انسانها و تخریب اموال بینجامد؛ جبران پیامدهای زیان‌بار سیلاب به عنوان یک مخاطره طبیعی به ویژه در نواحی توسعه یافته با هزینه‌های زیادی همراه بوده است همچنین گسترش شهرنشینی به ویژه در حاشیه رودخانه‌ها بر میزان خسارات و تلفات سیلاب در سال‌های اخیر افزوده است به گونه‌ای که تقریباً در تمام دولت‌ها، بهبود مدیریت خطرات سیلاب شهری به اولویت اصلی تبدیل شده است.
با مروری بر پیشینه تاریخی حوادث رخ داده در کشورمان می‌توان دریافت که ایران نیز به دلیل ساختارهای مکانی و فضایی ویژه، همواره بحران‌های محیطی زیادی را متحمل شده و در زمره آسیب‌پذیرترین نقاط در برابر سوانح طبیعی بوده است و سیل مهمترین سانحه طبیعی است که همه ساله تلفات و خسارات فراوانی در نواحی مختلف کشور بر جای می‌گذارد و آنچه از این سانحه طبیعی فاجعه می‌سازد، ناآگاهی برای مقابله با عواقب آن و پیشگیری از تأثیر سوی وقایع طبیعی بر ارکان تندرستی، اقتصادی و محیطی است.
سوانح طبیعی بر هر قسمت از جهان به شیوه‌ای متفاوت با توجه به ژئومورفولوژی (زمین‌ریخت‌شناسی) و جمعیت شناسی آن مکان تأثیر می‌گذارد؛ از آنجا که سوانح طبیعی از لحاظ شکل، مقادیر و مکان غیر منتظره است، نمی‌توان از وقوع آنها جلوگیری کرد، از این رو باید ظرفیت یک سیستم نسبت به مقاوم کردن و بهبود یافتن در مواجهه با سوانح طبیعی افزایش یابد.
بدین منظور با توجه به خصوصیات احتمالی سوانح طبیعی اتخاذ رویکردی که پاسخگوی شرایط حساس باشد، بی‌شک تاب‌آوری مکانی و تاب آوری شهروندان در فرآیند مدیریت سوانح طبیعی در شهرها است به طوری که اخیراً ادبیات توسعه در مورد خطرات، نشان دهنده تغییر پارادایم قابل مشاهده از ارزیابی خطر به تجزیه و تحلیل میزان آسیب‌پذیری و ایجاد تاب‌آوری در برابر آن در جامعه است در واقع هدف از این رویکرد کاهش آسیب‌پذیری جوامع و تقویت توانایی‌های مردم برای مقابله با خطرات ناشی از وقوع سوانح طبیعی است.
به طور کلی تاب‌آوری توانایی یک سیستم جامع یا اجتماع به هنگام روبرو شدن در برابر خطرات جهت مقابله برای سازگاری محافظت و برگشت عملکردها و ساختارهای اساسی مهم جامعه تعریف شده است که مهمترین ابعاد آن، بعد اجتماعی و کالبدی است.
تاب‌آوری اجتماعی به ظرفیت افراد برای یادگیری از تجربه‌ها و شرکت آگاهانه در یادگیری در تعامل با محیط اجتماعی و فیزیکی اشاره دارد، این بُعد از تاب‌آوری به جای تمرکز بر میزان آسیب‌پذیری‌های جامعه به ظرفیت‌های سازگاری آن توجه می‌کند و هدف اصلی آن ارتقای ظرفیت و مهارت افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها در مواجهه با اختلالات است؛ اما تاب‌آوری کالبدی به واکنش جامعه و ظرفیت بازیابی بعد از سانحه نظیر پناهگاه‌ها، واحدهای مسکونی، تسهیلات سلامتی و زیرساختی مانند خط لوله، جاده‌ها و وابستگی آنها به زیرساخت‌های دیگر اشاره دارد.
تلاش برای تغییر پارادایم در مدیریت بحران
«محمدرضا رضایی» عضو هیئت علمی دانشگاه یزد به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: در سال‌های اخیر خطرپذیری شهرهای ایران به ویژه مراکز شهری در برابر حوادث و سوانح طبیعی افزایش داشته و شهر شیراز به دلیل قرار گرفتن در منطقه اقلیمی که بارش‌های آن بیشتر به صورت رگباری است، شاهد سیلاب‌هایی با دوره بازگشت‌های مختلف است.
وی تصریح می‌کند: شرایط فیزیوگرافی منطقه و حوزه‌های مشرف بر وضع شهر مانند فقر پوشش گیاهی، گستردگی برون زدگی‌های سنگی که باعث کوتاه شدن زمان تمرکز و ایجاد روان‌آب هایی با شدت زیاد شده است و همچنین از دیدگاه مسائل شهری تخریب کانال‌های طبیعی و محدود کردن آنها، سازه‌های غیرقابل نفوذ و تغییر کاربری اراضی شرایط لازم برای ایجاد سیلاب در شهر را فراهم کرده است.
این دانش آموخته دوره دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه تربیت مدرس تهران می‌افزاید: با توجه به گسترش غیر اصولی شهر شیراز مشکلات ناشی از سیلاب باعث ایجاد تلفات مالی و جانی فراوان شده و هر سال این شهر شاهد حجم زیادی از سیلاب و آبگرفتگی معابر است.
وی ادامه می‌دهد: از جمله مهمترین سیلاب‌های اخیر در فروردین‌ماه سال ۹۸ رخ داد که خسارات سنگینی بر جای گذاشت که با توجه به احتمال وقوع سیل در شهر شیراز و اهمیت ایجاد تاب‌آوری به ویژه در برابر سیل، پژوهشی با هدف مدل‌سازی مهمترین عوامل مؤثر بر تاب‌آوری اجتماعی و کالبدی این شهر در برابر سیل صورت گرفته است.
رضایی با بیان اینکه تغییرات اقلیمی و افزایش شهرنشینی، چالش‌های بزرگی در مدیریت برنامه‌ریزی شهری برای یک آینده پایدار ایجاد می‌کند، می‌گوید: برنامه‌ریزی و تدوین مدل های منسجم برای کاهش آسیب‌پذیری جوامع در برابر سوانح طبیعی یک موضوع ضروری است که می‌تواند تا حد زیادی در موفقیت عملکرد مدیریت بحران مؤثر واقع شود.
وی تصریح می‌کند: با گذشت زمان رفته رفته تلاش‌ها جهت تغییر پارادایم غالب مدیریت بحران قرار گرفته است، به طوری که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب‌پذیری به افزایش تاب‌آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه یزد اظهار می‌کند: در این انگاره جدید تغییر نگاه از واکنش پذیری و تکاملی (دولت محور) به بازدارندگی و مشارکت تبدیل شده است.
وی می‌افزاید: تاب‌آوری به دلیل غیرقابل پیش‌بینی بودن سوانح و پایداری و انعطاف پذیری بیشتر جوامع تاب‌آور بر سوانح از اهمیت بسیاری برخوردار است زیرا در سکونتگاه‌های تاب‌آور، ساختمان‌ها کمتر فروریخته، منابع انرژی کمتر قطع شده، خانواده‌ها و مشاغل کمتر در معرض ریسک قرار گرفته، مرگ و صدمات کمتر رخ داده و ارتباطات و هماهنگی کمتر دچار اختلال می‌شوند.
رضایی با بیان اینکه تاب‌آوری ابعاد مختلفی دارد که در این بین بعد کالبدی و اجتماعی از اهمیت بسزایی برخوردار است، معتقد است: تاب‌آوری کالبدی به عنوان ارزیابی واکنش جامعه و ظرفیت بازیابی بعد از سانحه نظیر پناهگاه‌ها، واحدهای مسکونی، تسهیلات سلامتی و زیرساختی و وابستگی آنها به زیرساخت‌های دیگر تلقی می‌شود، بدین ترتیب وجود دسترسی‌های مناسب در سطح شهرها و طراحی بافت شهر به گونه‌ای که از نفوذپذیری بالایی برخوردار باشد، در زمان سانحه که امکان مسدود شدن مسیرها وجود دارد، در میزان تاب‌آوری شهرها نقش مهمی ایفا می‌کند.
وی خاطرنشان می‌کند: تاب‌آوری اجتماعی شامل شرایطی است که تحت آن افراد و گروه‌های اجتماعی با تغییرات محیطی انطباق می‌یابد و به طور کلی قابلیت تاب آوری اجتماعی توان یک اجتماع برای بازگشت به تعادل یا پاسخ مثبت به مصیبت‌ها است.
عضو هیئت علمی دانشگاه یزد با تاکید بر اینکه تاب‌آوری اجتماعی به عنوان توانایی یک جامعه برای بازگشت به شرایط قبل از حادثه و استفاده از منابع خود برای ارزیابی تعریف شده است تا باورهای اجتماعی برای طراحی روی منابع داخلی و شایستگی‌های آن برای مدیریت تقاضاها، چالش‌ها و تغییرات مواجه شده در دوره فاجعه مستعد باشد، می‌گوید: تاب‌آوری اجتماعی به طور خاص یک پدیده انتزاعی است که از لحاظ فیزیکی موجود نیست، همچنین مجموعه‌ای از خواص غیرخطی متنوع و متفاوتی در سیستم‌های پیچیده و پویایی اجتماعی است که اغلب در طول زمان به طور متفاوتی تغییر می‌کند و در یک فاجعه به روش‌های مختلفی تعریف می‌شود که عمدتاً به عنوان یک ظرفیت جذب سازگار و تحول پذیر با توانایی نهادهای اجتماعی و فرایندهای اجتماعی برای پیش‌بینی، پاسخ دادن و بهبودی از سوانح طبیعی است.
وی می‌افزاید: از سوی دیگر با توجه به اینکه ما در یک محیط به طور فزاینده شکننده زندگی می‌کنیم، شهرهای تاب‌آور می‌تواند به نتایج مثبت ناشی از تغییرات و تحولات دست یابد چرا که افزایش تاب‌آوری اجتماعی مناطق شهری منجر به دستیابی به اهداف توسعه شهری خواهد شد.
رضایی معتقد است بُعد اجتماعی تاب‌آوری با تاکید بر تحقق پایداری اجتماعی در برابر سوانح از یک سو بر شکل‌گیری و حفظ گروه‌های اجتماعی و جوامع محلی و از سوی دیگر بر ارتقای سرمایه اجتماعی و حس دلبستگی به مکان، حس جامعه محلی، افزایش مشارکت ساکنان در مراحل مختلف بحران و شکل‌گیری پیوندهای اجتماعی تاکید می‌کند که در همین راستا مهمترین شاخص و مؤلفه‌های تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی در قالب مدل مفهومی قابل تبیین است.
افزایش تاب آوری شهرها در برابر سیل با اجرای صحیح قوانین ساخت و ساز
«محبوبه نوری» کارشناس برنامه‌ریزی شهری نیز با بیان اینکه سوانح طبیعی به دلیل شدت و زمان کوتاه اثرگذاری بر اجتماعات شهری به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی برنامه‌ریزان و مدیران حوزه شهری در سال‌های اخیر مطرح است، به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: در همین ارتباط تحلیل و افزایش ریشه‌یابی‌ها نسبت سوانح طبیعی مانند سیل به یکی از حوزه‌های مهم و گسترده در برنامه‌ریزی شهری تبدیل شده است.
وی تصریح می‌کند: در حال حاضر از حرکت همزمان و متقابل توسعه پایدار و مدیریت سوانح به سمت افزایش تاب‌آوری بحث می‌شود تا ضمن بهره‌برداری از منابع طبیعی به نفع مردم، خسارات انسانی و اقتصادی سیل را به حداقل رساند.
این کارشناس برنامه‌ریزی شهری با بیان اینکه تحلیل افزایش تاب‌آوری سیستم‌های انسانی و محیطی در برابر سوانح طبیعی در مسیر دستیابی به پایداری شهری اهمیت ویژه‌ای دارد، اظهار می‌کند: در همین ارتباط و در راستای هدف اصلی پژوهش عوامل مؤثر بر تاب‌آوری کاربردی و اجتماعی شهر شیراز در برابر سیل، با استفاده از مدل ساختاری_تفسیری بررسی شد.
وی ادامه می‌دهد: نتایج پژوهش نشان می‌دهد شهر شیراز از نظر قدرت نفوذ در بین ۱۴ شاخص شناسایی شده مؤثر بر تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی از نظر متخصصان و خبرگان حوزه مدیریت شهری، شاخص‌های عمل جمعی و همکاری، آگاهی، تمرین و عضویت در گروه‌ها و شبکه‌های اجتماعی به ترتیب بیشترین اهمیت و تأثیر را داشته و شاخص‌های وضعیت دسترسی، توانمندی و اثربخشی نگرش کمترین تأثیر را دارد.
نوری معتقد است این امر نشان دهنده اهمیت بالای تاثیر مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی و اقدامات آمادگی و پیشگیری قبل از وقوع بحران سیل است؛ بنابراین عامل تعیین کننده در این زمینه دخالت دادن ریسک بلایای طبیعی به ویژه سیل در فرآیند توسعه این شهر است.
وی با بیان اینکه بسیاری اوقات توجه برنامه‌ریزان شهری به مسائل سیل بیشتر متأثر از فراوانی وقوع سیل است و آگاه نگهداشتن مسئولان در دوره‌های بدون رخداد سیل بسیار دشوار است، می‌گوید: قوانین و مقررات ساخت و ساز و کاربری اراضی و برنامه‌های مشخص موجود باید اجرا شود تا تاب آوری شهرها در مقابل مخاطرات سیل افزایش یافته و از خسارات آن کاسته شود.
این کارشناس برنامه‌ریزی شهری خاطرنشان می‌کند: سرمایه اجتماعی، هماهنگی و همکاری را در جامعه تسهیل می‌کند و از طریق تشویق افراد به همکاری و مشارکت در تعاملات اجتماعی، قادر است به حل میزان بیشتری از معضلات موجود در آن اجتماع کمک کند؛ بنابراین شناخت و تقویت سرمایه‌های اجتماعی می‌تواند تا حد زیادی آسیب‌پذیری محلات در برابر رخداد سیل را پایین آورده و تاب‌آوری را افزایش دهد.
وی می‌افزاید: همچنین اهمیت بالای شاخص آگاهی و تمرین حاکی است که باید برنامه و پیشنهاداتی باشد که سطح تمرین و آگاهی ساکنان نسبت به خطرات و ریسک‌هایی که می‌تواند محل زندگی آنها را به خطر بیندازد را افزایش بدهد؛ در این بین آموزش یکی از مؤلفه‌های مهم در کاهش اثرات ناشی از سوانح و تلفات و خسارات است.
نوری با بیان اینکه یکی از اصول تاب‌آوری ارتقای آگاهی نسبت به خطرات بالقوه است که با افزایش آگاهی افراد میزان تلفات مالی و جانی تا حد زیادی کاهش پیدا می‌کند و جامعه تاب‌آورتر می‌شود، اظهار می‌کند: این یک رویکرد مدیریتی پایین به بالا است که به افزایش مشارکت مردم در حل بحران‌های ناشی از وقوع سوانح طبیعی توجه دارد و هدف آن کاهش آسیب‌پذیری جوامع و تقویت توانایی‌ها و مشارکت مردم برای مقابله با خطرات ناشی از وقوع سوانح طبیعی مانند سیل است که از همکاری اجتماعی، محلی و مشارکت محلی در فرآیند مدیریت سوانح استقبال می‌کند.
وی تصریح می‌کند: در تحلیل و کاهش آسیب پذیری شهر شیراز در برابر بحران‌های طبیعی از جمله سیل نباید فقط بر بُعد کالبدی و ویژگی‌های فیزیکی آن تاکید صرف داشت، بلکه باید به ساختارها و ابعاد اجتماعی نیز توجه خاص کرد بدین معنا که از بسترهای بالقوه موجود در بین اجتماعات شهری اعم از اعتقادات سرمایه‌های اجتماعی، مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی و روابط اجتماعی بهره گرفت و با ایجاد همبستگی در بین افراد به عنوان منبع کنش‌های اجتماعی در عرصه‌های مختلف می‌توان شهروندانی توانمندتر در جهت مقابله با سوانح داشت.
این کارشناس برنامه‌ریزی شهری با بیان اینکه گام برداشتن در مسیر تاب‌آور کردن شهر مستلزم این است که علاوه بر شاخص‌های کالبدی، شاخص‌های اجتماعی را نیز در برنامه‌ریزی‌های شهری لحاظ کرد، می‌افزاید: در واقع همگام با پیاده‌سازی برنامه‌هایی برای مقاوم‌سازی زیربناهای شهری، بناها و سازه‌های مختلف باید برنامه‌هایی نیز برای ارتقای شاخص‌های اجتماعی شهرها اجرا کرد.
وی ادامه می‌دهد: در این زمینه در شهر شیراز بسترهای بالقوه مناسبی برای افزایش تاب‌آوری وجود دارد که باید تمام تلاش‌ها در جهت بالفعل کردن آنها و تقویت اندوخته های اجتماعی از قبیل عمل جمعی و همکاری اعتماد انسجام و همبستگی عضویت گروه‌ها و شبکه‌ها انجام داد چرا که بدون حضور مردم و اعتماد، انسجام و پیوستگی محلات و شهروندان هیچ انعطاف‌پذیری در بحران‌ها وجود نخواهد داشت؛ به عنوان نمونه سیل سال ۹۸ شیراز و تلفات بالای آن زنگ هشداری بود که در صورت توجه به هشدار و برنامه‌ریزی بلندمدت می‌توانست تا حد زیادی از میزان این خطر بکاهد.
نوری اظهار می‌کند: در این راستا پیشنهاد می‌شود تا برنامه‌هایی با هدف افزایش میزان سرمایه اجتماعی در بین جوامع، سرمایه‌گذاری در ساختارهای اجتماعی جهت پیشبرد و بالا بردن سطح مهارت در برابر سیل گسترش فرهنگ ایمنی و آمادگی مردم در برابر سوانح طبیعی به ویژه خطر سیل، ارتقای سطح برنامه‌های آموزشی در راستای مهارت‌آموزی و کسب دانش در حیطه مدیریت سوانح طبیعی، تنظیم برنامه‌های توسعه شهری و محلی با اصول کاهش خطرپذیری، تشویق شیوه‌های ساخت و ساز ایمن از طریق برنامه‌های آموزشی و حمایتی، ایجاد منابع انسانی مالی مورد توجه قرار گیرد.
نظر شما