خطر گسترش بافت‌های شهری در مناطق پرخطر

به گزارش خبرنگار ایمنا، تحولات نظام شهری در ایران در حال زمینه سازی و ظهور الگو واره و نظریه‌های مختلف نوین در پیوند با شهرنشینی است. گستردگی و پراکندگی شهری در سال‌های اخیر به جرأت توانسته تمامی اقلیم‌های دنیا، اعم از آنهایی که توسعه یافته و یا در حال طی کردن فرآیند توسعه یافتگی هستند را با معضلات وسیع و بی سابقه‌ای روبرو کند؛ از سوی دیگر مصائب متأثر از این پدیده نه تنها سیاست‌های شهر و شهرسازی را در نوردیده است، بلکه پیامدهای آن در تشدید مسائل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، مدیریتی، فرهنگی و محیط زیستی جامعه نقش انگیزی افزون‌تری را ایفا کرده است. دلهره و تشویش‌های برآمده از این موضوع پس از جنگ جهانی دوم در کشورهای توسعه یافته شایع شد، لذا جهت کاهش، دفع بحران و مخاطرات احتمالی، تمهیداتی اندیشیده و به آزمون گذاشته شده است که می‌توان به تدوین خط‌مشی‌های بلندمرتبه سازی، انبوه سازی، دگرگونی قوانین مالیاتی، وضع قوانین برای استفاده نیکوتر از زمین، بهسازی و نوسازی بافت‌های کهن و مراکز شهرها، طرح آماده سازی اراضی کانون‌های جدید، شهرهای جدید و در رأس آنها تدابیر افزایش تراکم جمعیتی و ساختمانی شهرها، اشاره داشت.

ادموند بیکن، معمار و برنامه ریز شهری عقیده دارد: «شهرها هنر مردم است» به عبارت دیگر مجموعه تصمیمات مردم ساکن یک شهر، شکل شهر را تعیین می‌کند. حاصل تأثیر این تصمیمات در یکدیگر قدرتی است چنان روشن که به زاده شدن شهری اصیل و به تعبیری تطبیق پذیر می‌انجامد؛ بنابراین شهر منظومه‌ای پیچیده و تنیده با تصمیم گیران و تصمیم سازانی است که تنها با هم‌افزایی، تشریک مساعی، مشارکت و تعاون، راه به سوی تحقق جاودانگی می‌برد و زایش پایداری را سبب می‌شود.

بافت شهری بستری است برای برپایی چیدمان و کالبد شهر به صورت منظم یا نامنظم که بر همین اساس، نوع تهدید و میزان خطر پذیری آنها متفاوت خواهد بود. کنش و واکنش لحظه‌ای هرگونه بافت شهری در هنگام وقوع بلایا (طبیعی – مصنوع) توانایی و قابلیت‌های گریز و پناه‌گیری شهروندان، در امکانات امداد رسانی، ایمن سازی و در چگونگی پاکسازی، اسکان موقت، دخالت مستقیم و تأثیرگذاری را داراست.

خطرات، خسارات‌های بالقوه‌ای هستند ناشی از یک بلا که به یک اجتماع یا جامعه خاص، در یک دوره زمانی مشخص در آینده، وارد خواهد آمد؛ لذا مخاطرات محیطی ممکن است با منشأ انسانی یا طبیعی ایجاد شود، بنابراین نتیجه هرچه باشد هم به انسان و هم به محیط طبیعی برمی‌گردد. مخاطرات انسانی شامل افزایش بیش از حد جمعیت، جرم و جنایت، جنگ، رکود اقتصادی، ضعف و ناتوانی، انواع بیماری‌ها و آوارگی است و مخاطرات طبیعی به حوادثی چون زلزله، آتشفشان، خشکسالی، سیل و طوفان اطلاق می‌شود. مخاطرات اعم از انسانی یا طبیعی ممکن است در یک فرایند زمانی منظم (پی در پی) یا نامنظم (گسیخته) روی دهد. مخاطرات انسانی ممکن است در سطح محلی مشاهده شود یا دامنه کوچک‌تری در سطح نقطه‌ای داشته باشد، مهم این است که شاید بعضی مخاطرات فراتر از سطح محلی، یعنی در سطح ملّی یا منطقه‌ای تأثیرگذار باشند حتی به جنبه جهانی آن نیز باید توجه کرد. امروزه شهروندان یک شهر نه‌تنها در مخاطره وقایع شدید طبیعت زمین (طبیعی) مانند زلزله و سیل قرار دارند، بلکه همچنین در مخاطره انفجارهای صنعتی، انتشار مواد سمی و تصادفات شدید و عمده حمل و نقل هستند. بنابراین انواع مخاطرات در ذیل قابل مشاهده است:

از این رو جهت دستیابی به این مهم، باید به سوی مدیریت خطر بلایا که فرایندی منظم جهت بکارگیری تصمیم‌های اجرایی، سازمانی، مهارت‌های عملکردی و ظرفیت‌های ارتقا یافته آن با هدف کاستن اثرات سو مخاطره‌ها و احتمال بلایا است، گام برداشت؛ اما در این پیکره عظیم نباید نقش متخصصان، متولیان و فعالان حوزه شهر و شهرسازی را که سهمی حیاتی در مدیریت خطر بلایا دارند، نادیده انگاشت. امروزه طرح‌های پیشگیرانه و از پیش اندیشیده در نحوه استقرار کاربری‌ها و خدمات متناسب با پهنه‌های پر مخاطره، رعایت مقیاس، تناسب و طراحی فرم‌های انعطاف‌پذیر و باز در ساختار شهری، احداث شبکه‌های عریض گسترده، جلوگیری از تمرکز جمعیت (تراکم انسانی) در یک نقطه بخصوص کانون‌های خطر، ایجاد فرم‌های باز شهری و پیش‌بینی امکانات حمل و نقل و تأسیسات زیربنایی، سازگاری فرم با عملکرد و حکمروایی شایسته از جمله راهبردهای اساسی به جهت جلوگیری از گسترش بافت‌های شهری در مناطق و نقاط پرخطر با رویکرد ارتقا سطح ایمنی جامعه محسوب می‌شوند.

یادداشت از: علی طهرانچی، پژوهشگر دکتری شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی