به گزارش خبرنگار ایمنا، اگر چه تاکنون برای افزایش محصولات زراعی و باغی تدابیر مختلفی مانند استفاده از تکنولوژی، ژنتیک، کودهای شیمیایی و سموم گیاهی در نظر گرفته شده است اما بکارگیری این تدابیر توانسته است تنها بخشی از نیاز ما را به مواد غذایی به صورت منطقه‌ای برآورده کند. این در حالی است که روند رو به رشد جمعیت و افزایش رو افزون نیاز بخش‌های مختلف به برهم خوردن تعادل اکولوژی و بحران آب منجر شده است. از این رو باید تأمین مواد غذایی با حفظ محیط زیست طبیعی در صدر برنامه‌ها قرار گیرد.
استان اصفهان با وجود ۵۶۳ هزار هکتار اراضی کشاورزی در سال‌های اخیر برای سازگاری با شرایط کم آبی الگوهای کشت و برنامه‌های جدیدی را در دستور کار قرار داده است که از جمله آنها می‌توان به توسعه گلخانه‌ها در مساحت ۲۰۵۰ هکتار با تولید سالانه ۳۰۲ هزار تن محصول و اجرای روشهای نوین آبیاری در سطح ۱۲۳ هزار هکتار اشاره کرد. با وجود این اقدامات بر پایه آمارها در پنج سال اخیر راندمان آبی استان اصفهان تنها ۵۲ درصد افزایش یافته است که البته در مقایسه با میانگین جهانی که بین ۶۰ تا ۷۰ درصد است فاصله دارد.
یکی از راه‌هایی که ما را به تحقق کشاورزی پایدار (تأمین مواد غذایی با حفظ محیط زیست طبیعی) نزدیک می‌کند کشت گیاهان به صورت مخلوط است، زیرا به تجربه دیده شده است که عملکرد کشت مخلوط بیشتر از کشت خالص محصول است.
کشت مخلوط یا توأم (چندمحصولی) کشت دو یا بیش از دو محصول زراعی در مجاورت یکدیگر است و رایج‌ترین هدف آن نیز بازدهی بیشتر دو محصول بوده که در کشت به‌صورت جداگانه نمی‌توان به آن بازدهی محصول دست یافت.
در این پیوند با اصغر رستمی، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می‌خوانید:
چند هکتار از زمین‌ها و باغ‌های کشاورزی استان اصفهان زیر سطح کشت توأم است؟
کشت مخلوط یا توأم در مناطق مختلف استان اصفهان مرسوم است در حالی که سازمان جهاد کشاورزی این روش را به کشاورزان توصیه نکرده اما این شیوه از گذشته بین آنها پایه گذاری شده و بی شک مباحث فنی و علمی، استفاده بهینه از آب و کاهش هزینه‌ها در این نوع کشت مستتر است.
کشت به روش مخلوط در حدود شش هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی استان استفاده می‌شود که عمده محصولات آنها ذرت، انواع صیفی‌جات و پنبه است. روش کشت مخلوط بیشتر در شهرستان اصفهان و مناطق شرق و شمال شرق استان مانند کاشان، آران و بیدگل، خوروبیابانک، اردستان، شاهین شهر و برخوار مورد توجه است و در مناطق غربی استان نیز بسته به موقعیت اقلیمی و منابع آبی به نوع دیگری کشت مخلوط انجام می‌شود زیرا کشاورزان در آن مناطق به دلیل شرایط آب و هوایی محدودیت‌هایی برای کشت مخلوط دارند.
این روش کشت در باغ‌های کشاورزی اصفهان سطح وسیعی را در برنمی‌گیرد و اگر مواردی هم باشد به صورت موقت است. در سطح استان کمتر از هزار هکتار محصولات باغی به روش کشت مخلوط تولید می‌شود؛ البته برای مثال تنها در نخیلات خوروبیابانک نزدیک به ۳۰۰ هکتار کشت توأم انجام می‌شود.
بکارگیری این روش بیشتر در زمین‌های خرده مالک انجام می‌شود و به فرهنگ کار کشاورزی وابسته است. برای مثال کشاورز اصفهانی تلاش می‌کند که با کشت مخلوط از زمین و منابع بیشترین بهره‌وری را داشته باشد از این رو بیشتر کشت چند محصولی در مناطق شمال شرق و شرق استان اصفهان گسترش یافته است. اگر برای هر هکتار یک یا دو نفر را در نظر بگیرید نزدیک به ۱۰ هزار نفر از کشاورزان استان در این زمینه فعال هستند.
کشت توأم یا مخلوط چه مزایا و معایبی دارد؟
یکی از فایده های کشت توأم یا مخلوط این است که بستر زمین کشاورزی یک بار برای کاشت محصول آماده سازی می‌شود اما چند محصول متفاوت می‌کارند، از سوی دیگر همزمانی کاشت چند محصول و در کنار هم به صرفه‌جویی در مصرف آب کمک می‌کند زیرا ترکیب گیاهان با ریشه‌های سطحی و عمیق در این نوع کشت سبب می‌شود که از آب و رطوبت موجود در لایه‌های مختلف خاک بیشترین بهره برداری را داشته باشند؛ همچنین از نظر موادغذایی یک گیاه ممکن است از عمق ۲۰ سانتی‌متری خاک استفاده کند و گیاه دیگر از عمق بیشتر ۴۰ سانتی متری خاک تغذیه می‌کند.
جلوگیری از ورود حشرات یا آفات نباتی از دیگر مزایای کشت توأم است که برای مثال همزمان با کاشت محصول اصلی، گیاه دیگری کاشته می‌شود که حشرات را دور می‌کند. جلوگیری از رویش علف‌های هرز از دیگر محاسن این نوع کشت است چراکه پوشش گیاهی به گونه‌ای است که فضای باز برای رشد علف هرز وجود ندارد و به تبع آن هزینه‌های سمپاشی و مبارزه با آفات و امراض کاهش می‌یابد.
با وجود این مزایا، این شیوه از کشت معایبی نیز دارد از جمله آنکه امکان کشت توأم یا مخلوط در سطوح وسیع وجود ندارد و به طور معمول این کشت در اراضی خرده مالکی انجام می‌شود که سطوح کمتر است.
چه گیاهانی را با استفاده از کشت توأم در اصفهان می‌توان کاشت؟
کشت مخلوط را می‌توان با گیاهان زراعی، علوفه‌ای و باغی انجام داد. کاهو و کلم، گوجه فرنگی و انواع دیگر صیفی‌جات، چغندر، یونجه، شبدر و ذرت را می‌توان مخلوط کشت کرد اما عمده محصولات اصفهان در روش کشت مخلوط، صیفی‌جات با ذرت علوفه‌ای است یا در آران و بیدگل و کاشان کشت مخلوط پنبه با صیفی‌جات است که کشاورزان در این منطقه نیز به دلیل گرمای هوا روی صیفی‌جات را با مالچ پلاستیکی می‌پوشانند تا از تبخیر جلوگیری کرده و در مصرف آب صرفه‌جویی شود. مدت زمان کاشت، داشت و برداشت این محصولات نیز متفاوت است؛ برای مثال کاشت صیفی‌جات از اسفندماه است و در ماه‌های تیر و مرداد محصول برداشت می‌شود در حالی که کاشت پنبه از اواخر فروردین آغاز می‌شود و در آبان ماه به برداشت می‌رسد.
برخی از کشاورزان در باغ‌هایی که درختان به ردیف کاشته شده‌اند در بین فضاهایی که درخت را آبیاری می‌کنند صیفی‌جات می‌کارند؛ برای مثال در باغ‌های پسته کشاورز می‌تواند بین دو ردیف نهال‌های پسته که هنوز شاخه ندارند صیفی‌جات نیز بکارد و یا در نخیلات خوروبیابانک، کشاورزان در فاصله بین ردیف‌های درخت‌های خرما علوفه می‌کارند که از آب و رطوبت استفاده کند در حالی که به درختان نیز آسیب نمی‌رسد و از سوی دیگر با کشت مخلوط علوفه برای دام نیز تأمین می‌شود.
انواع دیگر کشت مخلوط اصفهان شامل جو با شبدر است که این دو علوفه بسیار خوب و زود رشد کرده و نیازهای دامی استان را تأمین می‌کند. گیاه شبدر باعث اصلاح ساختار خاک نیز می‌شود زیرا پس از برداشت محصول بقایای آن علوفه به خاک باز می‌گردد و حاصلخیزی خاک را افزایش می‌دهد.
نمونه دیگر دو محصول علوفه‌ای ماشک و خلر است که همزمان با هم کاشته می‌شوند و به لحاظ پوشش گیاهی مزرعه و حفظ بافت خاک عالی است و البته محصول علوفه‌ای خوبی نیز تولید می‌شود.
چگونه دو یا سه محصول متنوع با نیاز متفاوت به نور، آب و کود همزمان کاشته می‌شود؟
سیستم‌های آبیاری نوین مانند قطره‌ای، میکرو تیپ یا زیرسطحی بهره روی‌ها و کارکردهای مختلفی دارد و بی شک بهره‌وری مطلوبی نسبت به روش غرقابی دارد از سوی دیگر محصولی وقتی صحبت از کشت مخلوط می‌شود باید شرایطی را مانند همزمانی تاریخ کشت این دو محصول، نحوه آبیاری و نیاز آبی گیاه را در نظر گرفت که با هم هماهنگ باشد.
سیستم‌های میکرو، میزان آب در دسترس و راندمان آبیاری را متناسب با نیاز درخت و نیاز گیاه در نظر می‌گیرند ممکن است با یک لیتر آب بتوان یک هکتار زراعت داشت اما پوشش آبیاری میکرو در باغات به دو هکتار نیز می‌رسد زیرا نیاز آبی محصولات و گیاهان متفاوت است برای مثال گل محمدی را با نیم لیتر آب ثابت در یک هکتار می‌توان آبیاری کرد اما درختانی مثل زردآلو و گلابی نیاز آبی بالاتری دارند. این عرف شده که اگر سیستم آبی نوین داشته باشیم می‌توان با یک لیتر آب یک هکتار زراعت کرد و با این مقدار آب می‌توان هشت دهم هکتار از کشت‌های گلخانه‌ای را مدیریت و آبیاری کرد.
کشت مخلوط چقدر بر راندمان آبی کشاورزی و افزایش بهره‌وری مؤثر است؟
حجم آبیاری نسبت به دو یا سه محصول کشت شده و مدت دوره رشد گیاه تفاوت چندانی ندارد اما تلاش و توصیه فنی ما به کشاورزان این است که همان روشهای کاشت مرسوم را مکانیزه انجام دهند. برای مثال کشاورزی که مخلوط کشت می‌کند در کشت‌های ردیفی به جای آبیاری غرقابی از سیستم‌های مکانیزه و قطره‌ای استفاده کند این امر موجب صرفه‌جویی آب می‌شود و استفاده حداکثری از منابع آب و خاک با بهره‌گیری از سیستم‌های نوین آبیاری و کشت مکانیزه را به لحاظ بهره‌وری در مصرف آب و تولید کشاورزی مطلوب‌تر می‌دانیم اما کشت مخلوط صیفی‌جات به روش غرقابی را توصیه نمی‌کنیم.
کشت مخلوط در بهره‌وری آب مؤثر است زیرا همزمان برای چند محصول متفاوت از منابع آب و خاک استفاده می‌شود از سوی دیگر هزینه‌های تولید مانند سمپاشی آفات و کود کاهش می‌یابد و چند گیاه از یک منبع آب و کود تغذیه می‌کنند.
با توجه به چالش کمبود آب و ضرورت تغییر رویکرد کشاورزی سنتی، چقدر در زمینه توسعه کشت‌های کم‌آب‌بر و بهره‌گیری از روشهای نوین آبیاری به کشاورزان اصفهانی آموزش ارائه شده است؟
موضوع صرفه‌جویی آب، اولویت اول سازمان جهاد کشاورزی اصفهان در زمینه توسعه کشت‌های توأم یا سایر محصولات است. در صدد هستیم کشت مخلوط با سیستم‌های نوین آبیاری به ویژه آبیاری قطره‌ای و نوارهای آبیاری تیپ انجام شود. با توجه به شرایط کم آبی، کاشت گیاهان کم‌آب‌بر و استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری در همه مناطق توصیه می‌شود با وجود این سیاست خاصی برای توسعه کشت‌های مخلوط در دستور کار نبوده است. برگزاری کلاس‌های آموزشی برای مبارزه با علف‌های هرز، آفت و بیماری و استفاده از بذرهای با دوره رشد کوتاه‌تر از جمله اقدامات حمایتی از کشاورزان در این زمینه بود اما حمایت ۱۰۰ درصد امکان‌پذیر نیست.
سیاست کلی سازمان توسعه و استفاده از ارقام زودرس و میان رس، گیاهان کم‌آب‌بر با توجه به شرایط اقلیمی و کم آبی و همچنین تغییر تاریخ کاشت از فصل‌های گرم سال به فصل زمستان است، همچنین توسعه سیستم‌های نوین آبیاری و افزایش بهره‌وری آب بدون توسعه سطح زیر کشت و با توجه به آب در دسترس در دستور کار است.
گفت‌وگو از: ندا سپاهی، خبرنگار ایمنا
نظر شما