چارچوب تدوین پیوست مدیریت بحران و پدافند غیرعامل پروژه‌های شهری

به گزارش ایمنا و بر اساس چکیده یک مقاله، با توجه به پیچیدگی‌های زندگی شهری و افزایش مخاطرات و تهدیدهای انسانی پیش رو، بروز بحران‌های طبیعی یا انسان‌ساز باعث فاجعه‌های بزرگ می‌شود.

تهدیدات طبیعی ناشی از خطرات طبیعی در اشکال مختلف مانند زمین‌لرزه، فوران آتش‌فشان، سیل، طوفان و… زمانی که وارد یک منطقه غیرمسکونی شود هیچ‌گونه تأثیری بر زندگی انسان نخواهند داشت و پدیده‌ای طبیعی است، اما اگر خطر طبیعی به‌طور مستقیم بر فعالیت‌های انسانی و زیرساخت‌ها تأثیر بگذارد به یک بحران طبیعی تبدیل می‌شود؛ یک بحران طبیعی درنتیجه قرار گرفتن عناصر در معرض خطر و ناتوانی جامعه در مقابله با آن وضعیت رخ می‌دهد.

درحالی‌که توانایی جوامع و دولت‌ها برای مقابله با بحران‌های طبیعی در حال افزایش است، زیرساخت‌های در معرض خطر نیز در حال افزایش است که درنتیجه خطر بحران طبیعی بیشتر خواهد شد.

پدافند غیرعامل با تاریخچه‌ای به قدمت تاریخ بشر، در هر منطقه ملت و جامعه‌ای در هر زمان، بسته به نوع تهدیداتی که متوجه آنان بوده است، تدابیر و اقداماتی از این امر را تجربه کرده است.

وقایع تاریخی گویای این واقعیت است که تدابیر پدافند غیرعامل در ایجاد بازدارندگی، دفع تجاوز و یا به تأخیر انداختن اهداف و افزایش هزینه‌ی جنگی دشمن نقش مؤثری ایفا کرده است، لذا کشورهای مختلف جهان با آگاهی از نتایج مطلوب به‌کارگیری تدابیر پدافند غیرعامل در ایجاد بازدارندگی و سایر آثار آن به‌صورت نوعی تلفیق با توانمندی‌های خود در انجام پدافند عامل و پوشش ضعف سیستم‌های پدافندی و آفندی خود، استراتژی‌های ضروری و مورد لزوم را در این زمینه اتخاذ نموده و در حال اجرای آن است.

از مهم‌ترین فعالیت‌های اساسی بعد از وقوع بحران‌ها امداد رسانی به اقشار آسیب‌دیده و فراهم کردن محیط ایمن برای افراد در معرض آسیب است؛ این کار با ارسال نیروهای امدادی به محل‌های آسیب‌دیده و یا انتقال افراد در معرض خطر به مکان ایمن و دور از کانون بحران محقق می‌شود.

در این میان شبکه راه‌ها یکی از اصلی‌ترین زیرساخت‌هایی است که در موقع بحران نقشی اساسی بازی می‌کند.

یک شبکه حمل‌ونقل مطمئن در مواقع بحران می‌تواند کمکی اساسی برای نیروهای امدادی برای کمک به مناطق آسیب‌دیده باشد و یا انتقال افراد به نقاط ایمن را به سهولت امکان‌پذیر کند، همچنین با ایجاد بستری مناسب و ایمن برای افراد سالم زمینه انتقال و جابه‌جایی افراد به محل‌های امن و تعیین‌شده را فراهم آورد.

شناسایی تهدیدات طبیعی و انسانی مهم و مؤثر بر سیستم حمل‌ونقل شهر اصفهان

تدوین پیوست مدیریت بحران و پدافند غیرعامل پروژه‌های شهری، مهم‌ترین گام ارائه و بکارگیری الزامات مدیریت بحران و پدافند غیرعامل در هر یک از مراحل مطالعه، طراحی، اجرا و بهره‌برداری پروژه‌های شهری است.

هدف اصلی یک پژوهش انجام شده در این باره، تعیین و تدوین چارچوب اولیه و شرح خدمات لازم برای نگارش پیوست مدیریت بحران و پدافند غیرعامل پروژه‌های مرتبط با حمل‌ونقل و ترافیک شهری است.

بر این اساس ابتدا اسناد فرادست، مطالعات و آئین‌نامه‌های معتبر داخلی و خارجی زیر در زمینه ملاحظات مدیریت بحران و پدافند غیرعامل در پروژه‌های حمل‌ونقلی در دسترس بررسی و مطالب موردنیاز گزارش استخراج شد.

در بخش دیگری از این مطالعه دارایی‌های بخش حمل‌ونقل شهر اصفهان با الگو گرفتن از مطالعات آمریکا و بررسی مطالعات جامع حمل‌ونقل شهر اصفهان شناسایی شد.

تهدیدات طبیعی و انسانی مهم و مؤثر بر سیستم حمل‌ونقل شهر اصفهان شناسایی‌شده و بر اساس نظرات اساتید کارشناسان حوزه حمل‌ونقل و ترافیک و حوزه مدیریت بحران و پدافند غیرعامل شهری، ریسک هر یک از تهدیدها بر دارایی‌ها مشخص شد و درنهایت بر مبنای اهمیت دارایی و احتمال وقوع تهدید، تهدیدهای مؤثر بر دارایی‌ها اولویت‌بندی می‌شود.

در این پژوهش از روش معرفی‌شده آئین‌نامه FEMA ۴۵۲ جهت انجام ارزیابی ریسک استفاده می‌شود که طبق روش آئین‌نامه مذکور و سوابق تحقیق در این زمینه و نمونه‌های مشابه تأثیر انواع بحران‌های طبیعی و تهدیدهای انسان‌ساخت بر هریک از دارایی‌های حمل‌ونقل در شهر اصفهان در سه مرحله شناسایی ارزش هر یک از دارایی‌های حمل‌ونقل شهر اصفهان در زمان عادی و زمان بحران، شناسایی میزان احتمال وقوع و تأثیرگذاری تهدیدهای طبیعی و انسان‌ساخت در شهر اصفهان و شناسایی و اولویت‌دهی میزان تأثیر هریک از تهدیدها بر دارایی‌های حمل‌ونقل در شهر اصفهان انجام‌شده است.

بر اساس نقطه‌نظرهای اساتید و کارشناسان مختلف و منابع مرور شده در این گزارش، ملاحظات مدیریت بحران و پدافند غیرعامل در بخش‌های مختلف دارایی‌های بخش حمل‌ونقل با ریسک بیشتر استخراج شد.

اصول پدافند غیرعامل در حوزه مترو

در مورد دارایی‌های مترو شامل ایستگاه‌ها، خطوط و تونل‌ها، ناوگان، سیستم کنترل و بهره‌برداری و توقفگاه مهم‌ترین تهدیدهای در معرض: نشست زمین، زلزله، آتش‌سوزی، سیل، قطع برق، حملات سایبری، خرابکاری و آشوب، حوادث تروریستی، بمباران هوایی و آلودگی هوا است و برای هر نوع تهدید باید ملاحظات مدیریت بحران و پدافند غیرعامل متناسب در نظر گرفته شود.

مهم‌ترین موارد لزوم تهیه و تدوین پیوست مدیریت بحران و پدافند غیرعامل ویژه مترو، ایجاد امکانات لازم در ایستگاه‌های مترو در مواقع بحران برای استفاده به‌عنوان پناهگاه، اسکان اضطراری و موقت شهروندان یا زنده ماندن شهروندان محبوس همچون سرویس بهداشتی، برق اضطراری، آب آشامیدنی برای مدت محدود، انبار مواد غذایی و دارویی، کانال‌های تهویه هوا، مکان‌یابی مناسب ایستگاه‌ها با مطالعات زمین‌شناسی و همچنین در نظر گرفتن شاخص‌های پدافند غیرعامل و مقاوم‌سازی ایستگاه‌ها در برابر زلزله و رانش زمین، استفاده از اصل استتار، اختفا و فریب در طراحی ایستگاه‌ها و کاهش شناسایی مراکز از ارتفاع بالا و توسط ماهواره‌های جاسوسی، طراحی سازه‌ای و معماری مناسب ایستگاه‌ها چه از لحاظ تحمل نیروهای وارده و چه ازلحاظ دمپینگ و خنثی‌سازی اثر موج انفجارات احتمالی و بمباران تا حد امکان و در نظر گرفتن مسیر تخلیه اضطراری مناسب برای محل‌های پرازدحام ایستگاه‌های مترو، تعیین و تجهیز مسیرهای تخلیه اضطراری و مسیرهای جایگزین برای مسیرهایی که احتمال آسیب آن‌ها وجود دارد با روش‌های منطقی و آزمایش آن با انجام مانورهای مناسب جهت آموزش شهروندان همچنین دسترسی‌های متنوع به ایستگاه‌های مترو و رعایت فاصله مناسب است.

طراحی ورودی‌های مناسب جهت کاهش ورود آلاینده‌ها و موج حاصل از انفجار به داخل ایستگاه، تجهیز و مناسب‌سازی سیستم‌های اطفا حریق و هشداردهنده با دقت بالا و سرعت عمل مناسب، ایجاد شرایط مناسب برای امدادرسانی مصدومین محبوس درون تونل‌ها، طراحی، اجرا و مدیریت سیستم‌های الکترونیکی مناسب مترو باقدرت مناسب جهت جلوگیری از ورود ویروس‌ها و بد افزارهایی که توسط حملات سایبری احتمال رخنه به سیستم برای آن‌ها وجود دارد، شناسایی و آموزش افراد مجرب و باتجربه جهت ایجاد جلسات فوری و تصمیم‌گیری‌های مناسب در زمان وقوع بحران و امداد در ایستگاه‌های مترو با اعتمادبه‌نفس جهت هدایت، کنترل و کاهش عواقب ناشی از ایجاد بحران، کانال‌های مناسب تهویه و تسویه هوا برای مقابله با آلودگی هوا و اثرات ناشی از وقوع وارونگی دما، برق اضطراری در ایستگاه، ناوگان، مرکز کنترل و بهره‌برداری و سیستم زهکشی مناسب و انتقال آب برای مقابله با آب گرفتی و سیل در ایستگاه‌ها و تونل‌ها از دیگر موارد مهم به شمار می‌آید.

الزامات پدافند غیرعامل در حوزه شبکه معابر

در مورد دارایی‌های شبکه معابر شامل آزادراه و بزرگراه، معابر شریانی، معابر جمع کننده و پخش‌کننده، معابر محلی و کوچه‌ها مهم‌ترین تهدیدهای در معرض نشست زمین، زلزله، سیل (برای بزرگراه‌ها و مسیرهایی که پایین‌تر از سطح زمین قرار دارند.)، حوادث شهری و تصادفات هستند و برای هر نوع تهدید باید ملاحظات مدیریت بحران و پدافند غیرعامل متناسب در نظر گرفته شود.

از جمله ملاحظات مدیریت بحران و پدافند غیرعامل در این باره می‌توان به لزوم تهیه و تدوین پیوست مدیریت بحران و پدافند غیرعامل ویژه شبکه معابر، پیش‌بینی مکان‌های وسیع در حاشیه معابر با کاربری چندمنظوره جهت استفاده در مواقع بحران‌هایی مانند زلزله برای اسکان موقت خودروها و شهروندان، همکاری و مساعدت با سازمان نظام‌مهندسی و شهرداری جهت تدوین قوانینی برای کاهش و به حداقل رساندن احتمال ورود مواد و قطعات حاصل از فروریزش ساختمان‌های حاشیه معابر و مسدود کردن معابر، تعیین و تجهیز مسیرهای تخلیه اضطراری و همچنین مسیرهای جایگزین برای مسیرهایی که احتمال آسیب برای آن‌ها وجود دارد برای تخلیه سریع جمعیت شهر و مناطق مختلف آن با روش‌های منطقی و آزمایش آن با انجام مانورهای مناسب جهت آموزش شهروندان، تجهیز و مناسب‌سازی سیستم‌های اطفا حریق و هشداردهنده با دقت بالا و سرعت عمل مناسب، پیش‌بینی مسیرهای مناسب برای دسترسی اورژانس، آتش‌نشانی و امدادرسانی مصدومین در حوادث ترافیکی در آزادراه‌ها و بزرگراه‌ها، پیش‌بینی، آموزش و فرهنگ‌سازی مناسب جهت نیروهای متخصص و شهروندان داوطلب برای پاک‌سازی محل‌های حادثه‌دیده و معابر و دسترسی وسایل امدادی به نقاط پیرامونی محل حادثه، طراحی و اجرای تابلوهای قابل‌تغییر و الکترونیکی در مکان‌های مناسب باقابلیت اطلاع‌رسانی آنی از شرایط مسیر و راهنمایی افراد برای انتخاب مسیر مناسب و همچنین کاهش زمان رسیدن نیروهای امدادی به محل حادثه، اطلاع‌رسانی، آموزش همگانی و انجام مانورهای مناسب جهت آموزش شهروندان برای مواقع ضروری با شبیه‌سازی نسبتاً واقعی تهدیدات خاص و سیستم زهکشی مناسب و انتقال آب برای مقابله با آب گرفتی و سیل در آزادراه‌های پایین‌تر از سطح زمین اشاره کرد.

الزامات پدافند غیرعامل در حوزه سازه‌های حمل‌ونقل

در مورد دارایی‌های سازه‌های حمل‌ونقل شامل پل‌ها، تقاطع‌های غیر همسطح و زیرگذرها مهم‌ترین تهدیدهای در معرض زوال عمر مفید و خرابی سازه‌ای، نشست زمین، زلزله، سیل (زیرگذرها)، حوادث شهری، تصادفات، آتش‌سوزی (زیرگذرها)، انفجار و بمباران هستند و برای هر نوع تهدید باید ملاحظات مدیریت بحران و پدافند غیرعامل متناسب در نظر گرفته شود که برخی از موارد کلی آن‌ها شامل لزوم تهیه و تدوین پیوست مدیریت بحران و پدافند غیرعامل ویژه پل‌ها و زیرگذرها، مکان‌یابی مناسب زیرگذرها و پل‌ها با مطالعات زمین‌شناسی و در نظر گرفتن شاخص‌های پدافند غیرعامل، مقاوم‌سازی سازه‌ی پل‌ها و زیرگذرها در برابر زلزله و رانش زمین، طراحی سازه‌ای و معماری مناسب پل‌ها و زیرگذرها چه ازلحاظ تحمل نیروهای وارده و چه ازلحاظ دمپینگ و خنثی‌سازی اثر موج انفجارات احتمالی و بمباران تا حد امکان، در نظر گرفتن مسیر تخلیه اضطراری مناسب برای زیرگذرهای پرازدحام و پل‌ها، تعیین و تجهیز مسیرهای تخلیه اضطراری و همچنین مسیرهایی برای تخلیه سریع جمعیت شهر و مناطق مختلف آن با روش‌های منطقی و آزمایش آن با انجام مانورهای مناسب جهت آموزش شهروندان، دسترسی‌های متنوع به زیرگذرها و رعایت فاصله مناسب از هم برای مواردی که احتمال بروز آسیب برای یکی به وجود آمد دیگری تا حد امکان سالم باقی بماند، تجهیز و مناسب‌سازی سیستم‌های اتفا حریق و هشداردهنده با دقت بالا و سرعت عمل مناسب در زیرگذرها و ایجاد شرایط مناسب برای امدادرسانی مصدومین محبوس درون زیرگذرها است.

الزامات پدافند غیرعامل در حوزه حمل‌ونقل همگانی

در مورد دارایی‌های حمل‌ونقل همگانی شامل مسیر، ایستگاه‌ها، ناوگان و توقفگاه BRT و اتوبوس و پایانه درون‌شهری و برون‌شهری مهم‌ترین تهدیدهای در معرض: نشست زمین، زلزله، حوادث شهری، تصادفات، آتش‌سوزی، انفجار و بمباران هستند و برای هر نوع تهدید باید ملاحظات مدیریت بحران و پدافند غیرعامل متناسب در نظر گرفته شود که برخی از موارد کلی آن‌ها شامل لزوم تهیه و تدوین پیوست مدیریت بحران و پدافند غیرعامل ویژه حمل‌ونقل همگانی، در نظر گرفتن مسیر تخلیه اضطراری مناسب برای ایستگاه‌های پرازدحام، تعیین و تجهیز مسیرهای تخلیه اضطراری و همچنین مسیرهایی برای تخلیه سریع جمعیت شهر و مناطق مختلف آن با روش‌های منطقی و آزمایش آن با انجام مانورهای مناسب جهت آموزش شهروندان، تجهیز و مناسب‌سازی سیستم‌های اطفا حریق و هشداردهنده با دقت بالا و سرعت عمل مناسب در ناوگان و ایستگاه‌ها و پایانه‌های اتوبوس درون‌شهری و برون‌شهری، آموزش راننده‌های مجرب و باتجربه جهت ایجاد جلسات فوری و تصمیم‌گیری‌های مناسب در زمان وقوع بحران و امداد در ایستگاه‌ها و ناوگان اتوبوس جهت هدایت، کنترل و کاهش عواقب ناشی از ایجاد بحران، پیش‌بینی مسیرهای مناسب دسترسی اورژانس، وسایل امدادی به ایستگاه‌های BRT و دسترسی‌های متنوع به ایستگاه‌های BRT و رعایت فاصله مناسب از هم و در نظر گرفتن و اعمال موارد مناسب جهت امدادرسانی و استفاده مناسب معلولین و افراد خاص از اتوبوس و BRT است.

البته وجود نرده‌های موقت و در نظر گرفتن بازشدگی هایی در نرده‌های جداکننده BRT برای ورود و خروج وسایل امدادی و آتش‌نشانی، طراحی مناسب مسیر خطوط BRT برای عبور مناسب وسایل نقلیه امدادی و آتش‌نشانی و سبقت در ایستگاه‌ها در مواقع موردنیاز و فوری و ایجاد امکانات لازم در پایانه‌های اتوبوس درون‌شهری و برون‌شهری و BRT در مواقع بحران برای پناهگاه، اسکان اضطراری و موقت شهروندان یا زنده ماندن شهروندان محبوس همچون سرویس بهداشتی، برق اضطراری، آب آشامیدنی برای مدت محدود، انبار مواد غذایی و دارویی همچنین پیش‌بینی چند دسترسی مناسب به هریک از پایانه‌های اتوبوس برای امدادرسانی در مواقع بحران ضروری است.

تدوین پیوست مدیریت بحران برای پروژه‌های بزرگ حمل‌ونقل شهری نیازمند مطالعه!

در جمع‌بندی این مقاله پژوهشی، بر اساس مرور بر منابع انجام‌شده، مهم‌ترین تهدیدهای طبیعی و انسان‌ساخت شهر اصفهان شناسایی و تحلیل تأثیر تهدیدها بر دارایی‌های حمل‌ونقل و ملاحظات لازم برای مدیریت بحران و پدافند غیرعامل، شرح خدمات پیشنهادی ارائه‌شده است که می‌تواند مبنای تدوین پیوست مدیریت بحران و پدافند غیرعامل هر یک از پروژه‌های حوزه‌های حمل‌ونقل شهری قرار گیرد.

شرح خدمات پیشنهادی با اصلاح شرح خدمات موجود سازمان پدافند غیرعامل برای انجام مطالعات توجیهی پدافند غیرعامل طرح‌های توسعه‌ای و در دست اجرا یا در حال بهره‌برداری بر اساس مرور بر منابع انجام‌شده و نتایج به‌دست‌آمده از نظرات کارشناسان، تدوین‌شده است.

تدوین پیوست مدیریت بحران برای پروژه‌های بزرگ حمل‌ونقل شهری مانند خطوط، ایستگاه و بهره‌برداری مترو، آزادراه و بزرگراه، پل‌ها، تقاطع‌های غیر همسطح و زیرگذرها، مسیر، ایستگاه‌ها و توقفگاه BRT و مرکز کنترل ترافیک نیاز به مطالعات با شرح خدمات کامل توسط مشاوران تخصصی حوزه مدیریت بحران و پدافند غیرعامل دارد ولی در پروژه‌های با مقیاس کوچک‌تر می‌توان شرح خدمات محدودتری را در نظر گرفت.

اتخاذ تدابیر قانونی جهت الزامی شدن انجام شرح خدمات پیشنهادی در مراحل مختلف مطالعه، طراحی، اجرا و نظارت پروژه‌های حمل‌ونقل شهری اهمیت فراوان دارد.

تهیه قانون از طرف مراجع ذی‌صلاح مانند شوری شهر اصفهان، تعیین نهاد متولی تعریف و تحویل این نوع مطالعات در ستاد مدیریت بحران با همکاری حوزه‌های بهره‌برداری در معاونت حمل و نقل و ترافیک و معاونت معماری و شهرسازی شهرداری اصفهان و زمینه‌سازی رشد مهندسان و مشاوران خبره و بومی در انجام این نوع مطالعات مراحل اصلی در اجرایی کردن شرح خدمات پیشنهادی مطالعه است.

پس از تهیه اسناد مناقصه و تعیین مشاور تخصصی دارای صلاحیت انجام مطالعات پدافند غیرعامل پروژه‌های حیاتی با ارائه این شرح خدمات به مشاور موردنظر و بر اساس دستورالعمل تهیه‌شده توسط سازمان پدافند غیرعامل کشور، روند صحیح انجام مطالعات امکان‌پذیر خواهد بود.