به گزارش خبرنگار ایمنا، چهارباغ عباسی در زمان شکل گیری فرم تازه‌ای از پدیده‌ای به نام خیابان بود. چهارباغ به قول حسین مسجدی مولد است و مصرف کننده نیست، این پدیده به قدری زیبایی و فراخی و رفاه در شهر ایجاد کرده که باعث تولید در جاهای دیگر شده است. اما چهارباغ در دو دهه گذشته خصوصاً دهه ۱۳۹۰ اتفاقات عجیبی را از عبور مترو تا پیاده‌راه شدن پشت سر گذاشته است.
تصمیماتی که برای چهارباغ گرفته شد در زمان خود منجر به اعتراضات دوستداران میراث فرهنگی شد. در این میان باستان شناسی‌های مختلف در چهارباغ و پیرامون آن انجام شد که یکی از این باستان شناسی ها منجر به کشف پایه‌های کاخ جهان‌نما شد که اکنون در ورودی چهارباغ از سمت دروازه دولت داخل حصارهای شیشه‌ای قرار دارد. در نهایت سازمان میراث فرهنگی و شهرداری دست در دست هم طرح پیاده راه سازی چهارباغ را به پیش بردند.
جنجال‌های چهارباغ در اوایل دهه ۸۰ و از تصمیمات شهرداری وقت آغاز شد؛ زمانی که تصمیم گرفتند خط یک مترو اصفهان را درست از زیر سی و سه پل و چهارباغ رد کنند. در همان زمان صدای میراث فرهنگی و دوستداران آن درآمد که چرا این غول زیرزمینی باید درست از قلب شهر و جایی که یادگارهای صفوی دفن شده، رد شود. در این باره محمد مسعود (مدیرگروه شهرسازی دانشگاه هنر اصفهان) در همایش بزرگداشت اصفهان که ۷ آذرماه در کتابخانه مرکزی برگزار شد، گفت: "شهرداری وقت تصمیم گرفت که مترو را از زیر چهارباغ رد کند، مردم و خصوصاً سازمان‌های مردم نهاد به این تصمیم اعتراض کردند. شهرداری به ما گفت که درباره راه‌های جایگزین که خیابان شمس آبادی و باغ گلدسته بود تحقیق کنید. تحقیقات خود را از خیابان شمس آبادی کردیم و متوجه شدیم که به دلیل گذر لوله‌های اصلی فاضلاب شهری امکان گذر مترو از این خیابان وجود ندارد. سپس تا آمدیم خیابان باغ گلدسته را بررسی کنیم، شهرداری چهارباغ را کند و تونل خود را زد."
مترو اگر قلب چهارباغ را هدف گرفت، اما حُسن‌هایی نیز از جمله آغاز اولین کاوش‌های باستان شناسی در چهارباغ داشت. پیش از این تنها یک بار کاوش‌های باستان شناسی در خیابان چهارباغ صورت گرفته بود و در آن زمان دکتر جاوری اقدام به کاوش در محدوده چهارباغ کرد که در نهایت این کاوش‌ها با دخالت شهرداری وقت در زمان صدارت مرتضی سقائیان نژاد متوقف و دردسرهای زیادی برای تیم کاوش و سازمان میراث فرهنگی ایجاد شد.
تکلیف سایت موزه پایه‌های کاخ جهان‌نما چه می‌شود؟
بیش از دو دهه از زمان آغاز تلاش‌ها برای پیاده‌راه سازی چهارباغ عباسی می‌گذرد. به واسطه این تصمیم طرح خیابان باغ گلدسته نیز اجرا شد تا ترافیک وسایل نقلیه را از محدوده مرکزی شهر انتقال دهد. اما تا سال ۹۵ اتفاق خاصی در محدوده نیفتاده بود و نقطه عطف اتفاقات باستان شناسی در این سال‌ها کشف پایه‌های کاخ جهان‌نما در ابتدای خیابان چهارباغ بود که طی آن‌ها علی شجاعی اصفهانی توانست اولین نشانه‌ها از کاخ نابود شده در دروازه دولت را پیدا کند. این پایه‌ها برای مدتی نسبتاً طولانی در در عملیات کاوش توسط علی شجاعی اصفهانی چند جرز دیوار از کاخ جهان نما شناسایی شد که پس از اتمام کاوش‌ها برای حفاظت با کاهگل پوشانده شد. محفظه‌ای شیشه‌ای در معرض دید عموم بود، البته این به اصطلاح سایت موزه با اطلاعات و فرم نادرست خود هیچ کمکی به تداوم باستان شناسی در چهارباغ نکرد.
چگونگی کشف این پایه‌ها نیز جالب است، همزمان با عملیات احداث ایستگاه امام حسین (ع)، قرار بر این بود که یکی از دسترسی‌های ایستگاه در محلی ایجاد شود که بر اساس شواهد تاریخی کاخ جهان نما واقع شده بود. به همین منظور قطار شهری اصفهان مناقصه‌ای جهت کاوش برگزار کرد تا پیش از شروع عملیات، محدوده کاخ مورد کاوش قرار بگیرد و مشخص شود چه بخش‌هایی باقی مانده است. با توجه به اینکه مشاور میراث اصرار داشت که کاخ جهان‌نما باید به سبک اصلی بازسازی شود و به گونه‌ای ورودی با این سیستم منطبق گردد، قطار شهری اصفهان ساخت دسترسی در این محل را کنسل کرد و تصمیم گرفت که سه دسترسی دیگر که در حال حاضر وجود دارد را بسازد. با توجه به اینکه پیش‌تر قرار شده بود که بودجه‌ای جهت کاوش آن بخش ارائه شود، سازمان قطار شهری با فشار میراث فرهنگی پذیرفت که این بودجه را اختصاص دهد.
قرار بر این بود که محسن جاوری عملیات کاوش را انجام دهد اما با توجه به اینکه از پژوهشکده باستان شناسی اصرار داشت که معاون مشخصی برای ایشان تعیین کنند، ایشان نپذیرفت و عملیات کاوش توسط علی شجاعی اصفهانی انجام شد. در پی کاوش‌های این باستان شناس چند جرز از کاخ جهان نما شناسایی شد که پس از اتمام کاوش جهت حفاظت با کاهگل پوشانده شدند و در محفظه شیشه‌ای قرار گرفتند.
کف‌های تازه کشف شده چهارباغ
می‌توان گفت اولین کاوش‌های باستان شناسی در سال ۹۳ و با توجه به اینکه ایستگاه‌های امام حسین و انقلاب در محدوده بافت تاریخی قرار دارد در همین محدوده‌ها انجام گرفت که در واقع آن‌ها را می‌توان اولین مطالعات رسمی باستان‌شناختی در چهارباغ عباسی و دروازه دولت دانست. مطالعات سال ۹۳ با تمرکز بر کاوش باستان شناسی در محل ایستگاه‌های امام حسین و انقلاب به سرپرستی علمدار علیان انجام گرفت. طی این عملیات پژوهشی در مجموع در حدود ۴۰۰ متر از محدوده دو ایستگاه انقلاب و امام حسین کاوش شد. بر اساس شواهد به دست آمده در محل ایستگاه انقلاب کف‌های تاریخی چهارباغ شناسایی شدند.
کف‌سازی‌های چهارباغ چگونه بوده است؟
کف‌سازی‌های چهارباغ از قدیم به جدید را به می‌توان به این شکل دسته بندی کرد، نخست کف اصلی شاه عباسی که کفی بسیار جالب و زیبا با تکه آجرهای نامنظم که به شکل دقیق و منظمی کنار هم مشابه پازل چیده شده‌اند. نتایج نمونه‌های ارائه شده جهت آزمایش ترمولومینسانس نشان داد که کف مذکور دقیقاً در برهه حکومت شاه عباس کبیر شکل گرفته است.
دوم کف سازی که در دوره صفوی و احتمالاً به دلایل سلیقه‌ای و بدون آنکه کف پیشین کارکرد خود را از دست داده باشد، انجام شده به طوری که روی سنگفرش قبلی با ملاتی در حدود ۱۰ سانت پوشانده شده و یک کف آجری جدید با آجرهای منظم مربعی متأسفانه تمام کف سازی ها در دوره‌های مختلف در چهارباغ آسیب دیده اند، به گونه‌ای که در بسیاری بخش‌ها تنها حدود یک و نیم متر از عرض کف‌ها باقی مانده است. ساخته شده است. نمونه ترمولومینسانس از این کف انتساب آن را به دوره صفوی تأیید می‌کند.
در سومین لایه کف سازی روی این کف یک کف آجری دیگر وجود داشته که در اثر استفاده فراوان و احتمالاً عدم مراقبت و محافظت در دوره‌های بعدی کاملاً از بین رفته است و تنها آثار محدودی از آن باقی است.
چهارمین لایه روی این کف تخریب شده، کف قاجاری است که با تکنیک سنگ غوطه ور در گل ایجاد شده است. ضخامت این کف بنا به وضعیت شیب متفاوت بوده ولی به صورت میانگین ۳۰ سانتیمتر ضخامت دارد. سنگ‌های قلوه‌ای در گل قرار گرفته اما در بالای کف صرفاً سطح بیرونی سنگ‌ها مشهود است. بر روی این کف، زیرسازی دوره پهلوی اول دیده می‌شود که مرتبط با بالا آوردن سطح چهارباغ در آن دوره است.
متأسفانه تمامی این کف‌ها بارها آسیب دیده‌اند. به گونه‌ای که در بسیاری بخش‌ها تنها حدود یک و نیم متر از عرض کف‌ها باقیمانده است؛ چون از یک طرف لوله آب اصلی شهر به عرض یک متر بدنه غربی کف‌ها و در بخش شرقی تأسیسات مخابرات و گاز کف عبور است. حتی برخی نقاط مرکزی کف نیز به خاطر جایگذاری پایه چراغ‌های برقی که در محور مرکزی چهارباغ قرار داده شده بودند تخریب شده است.
آبراهه‌های چهارباغ
بعد از کاخ‌جهان‌نما و کف چهارباغ مهم‌ترین بحث آبراهه‌ها است. آبراهه‌های صفوی یکی از جالب‌ترین و موردتوجه‌ترین عناصر شهرسازی این عصر بود که مطالعات بسیاری درباره آن‌ها صورت گرفته است. اصفهان شهر مادی‌ها است، در کنار مادی‌ها، آبراهه‌ها برای زیباسازی، تلطیف و البته فضای سبز و کشاورزی نقش مؤثری ایفا می‌کردند.
در کاوش‌های باستان شناسی در محل ایستگاه دروازه دولت چند کانال کوچک با کارکرد آبراهه شناسایی شد که هم‌اکنون داخل میدان جایگذاری شده‌اند. همچنین یک کانال بزرگ انتقال آب سربسته با معماری سطح بالا که به صورت غربی شرقی حرکت می‌کرده وجود دارد که احتمالاً به محل کاخ‌های صفوی که هم اکنون کنسولگری روسیه است آب را انتقال می‌داده است. این کانال مستحکم با طاق ضربی و ارتفاع داخلی تقریباً یک متر و ۶۰ سانتی متر و عرض حدود دو متر و طول شناسایی شده حدود ۵۰ متر پس از شناسایی و خواناسازی با همکاری سازمان قطار شهری حفظ شد. جهت نگهداری کانال در محل خود نقشه ایستگاه دروازه دولت کاملاً عوض و با عملیات پیچیده مرمتی و عمرانی کانال در محل خود فیکس و نگهداری شده و هم اکنون می‌شود پس از ورود به ایستگاه امام حسین با کمی گردش به سمت چپ زیر سقف ایستگاه این تونل را مشاهده کرد.
اختلاف نظر بین پژوهشگران
پس از شروع عملیات پیاده‌راه سازی چهارباغ عباسی مشکلات عدیده‌ای به وجود آمد. در واقع نحوه برخورد با آثار به طور دقیق مشخص نبود. از سویی بین اصفهان شناسان و پژوهشگران معماری و باستان شناسان همگرایی‌ای در باب اینکه اصلاً چهارباغ به چه شکل بوده است وجود ندارد. در واقع حتی دو پژوهشگر را نمی‌توان یافت که در این مورد به توافق نسبی رسیده باشند و از سوی دیگر شهرداری به عنوان نمادی عمل گرا نیازمند طرحی مشخص است تا بر اساس آن عملیات را اجرا کند. مثلاً به عنوان یک اگر معیار، کاوش‌های باستان شناختی باشد و باسازی باید بر اساس آن انجام شود، کدام کف باید معیار قرار گیرد؟ کدام طرح چهارباغ معیار خواهد بود؟ سوال ساده باید پرسید اگر معیار، کاوش‌های باستان شناختی باشد و بازسازی باید بر آن اساس انجام شود، کدام کف باید معیار قرار بگیرد؟ طرح کدام چهارباغ معیار خواهد بود؟ طرح بر اساس توصیف فلان سیاح از دوره صفویه یا سیاحی دیگر از آن دوره؟ سیاحان دوره زندیه یا نقاشی‌های دوره صفوی؟ شاید هم عکس‌های دوره قاجاری؟ در چالش این نوع نظرها مشخص است که هر طرح اجرایی با رگباری از انتقادات مواجه خواهد بود.
به هر حال سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری طرحی را ارائه داد و شروع به اجرا کرد. همان طور که قابل پیش بینی بود، بحث بالا گرفت و سرانجام امسال تیم دکتر جاوری از تقاطع آمادگاه به سمت سی و سه پل دور جدید کاوش‌ها را آغاز کرد.
در واقع هدف کاوش، تعیین وضعیت محدوده از نظر باستان‌شناختی است تا بر مبنای آن در مورد نحوه ادامه عملیات برنامه‌ریزی شود. از طرف دیگر بخشی از محدوده کاوش شده در راستای پروژه کاوش کاخ جهان نما، در طرح پیاده‌راه سازی واقع شده است. همچنان که اشاره شد نکته اصلی در این پروژه که شهرداری و نوسازی و افراد پروژه چهارباغ با آن درگیرند آن است که همگرایی دقیقی در مورد فرم چهار باغ عباسی حتی بین کارشناسان میراث فرهنگی و باستان شناسان وجود ندارد. بر همین اساس شهرداری به عنوان نهادی عملیاتی طرحی بینابینی بر اساس برخی داده‌ها و تصاویر را پیاده کرده و جهت اینکه آثار تاریخی چهارباغ از بین نرود، بین آثار تاریخی و آن چیزی که اجرا می‌شود لایه‌هایی از ماسه نرم و پلاستیک قرار داده است که آثار تاریخی از بین نرود و در واقع هر وقت خواست، اراده و بودجه در وزارت میراث فرهنگی وجود داشت دسترسی به آثار میسر باشد.
در مواردی مانند خیابان چهارباغ در نظرات باستان شناختی نظر کاملاً قطعی وجود ندارد و هر کاوشی به احتمال می‌تواند بسیاری از داده‌های کاوش قبلی را رد کند. از سوی دیگر باید توجه داشت که تمامی کاوش‌های انجام شده در چهارباغ با بودجه شهرداری به صورت مستقیم یا غیرمستقیم اجرا شده است. در واقع اگر تأمین مالی شهرداری نبود هنوز هیچکس نمی‌دانست که چهارباغ عباسی به چه شکل بوده، کف‌ها چگونه است و از کاخ جهان نما چه باقی مانده است و همچنان درگیر قصه‌ها و افسانه‌ها بودیم. هم اکنون نیز شهرداری کاری به آثار نداشته است.
بهترین کار برای حفظ لایه‌های تاریخی چهارباغ چیست؟
آنطور که مسئولان میراث فرهنگی و مدیران شهرداری اصفهان گفته اند، شهرداری روی بخشی از محدوده کاوش شده را در راستای عملیات پروژه چهارباغ پوشانده اما پوشش به شیوه قابل برگشت است و هر وقت میراث فرهنگی توانست بودجه تأمین کنند، در کمتر از یک روز قابلیت دسترسی به آثار وجود دارد. متولی اصلی کاوش‌های باستانی و میراث فرهنگی در ایران وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است. دستگاهی که در تمام مدت اجرای پروژه چهارباغ نظارت داشته و نظر نهایی را صادر اکنون دیگر نوبت متولی میراث است که پا در میدان گذاشته و با تحقق بودجه حتی کاخ جهان نما را بازسازی کند. تا آن زمان بهترین راه برای حفظ آثار و استفاده از چهارباغ جدید مدفون کردن لایه‌های باستانی با لایه‌ای از ماسه است. می‌کرده است. با این حال شهرداری اصفهان بودجه کاوش‌های باستانی را نیز تأمین کرد و همین کاوش‌ها بود که همان چند اثر را کشف کرد.
اکنون دیگر نوبت متولی میراث فرهنگی است که پا در میدان گذاشته و با تحقق بودجه حتی کاخ جهان‌نما را بازسازی کند. بازسازی که مصوبه میراث فرهنگی دارد و روزی انجام خواهد گرفت. تا آن زمان بهترین راه برای حفظ آثار و استفاده از چهارباغ جدید مدفون کردن لایه‌های باستانی و خاک اصیل چهارباغ با لایه‌هایی از ماسه است که آن را برای صدها سال دیگر حفظ کند؛ درست مانند کاری که حسن رضوانی با آتشکده "شیان" کرد. این اسطوره باستان شناسی برای حفظ و نگهداری اثر، آن را زیر حجم ضخیمی از ماسه بادی دفن کرد تا حفاظت شود. به عقیده بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران با شرایط موجود بهتر است که این گونه باقیمانده‌ها زیر لایه‌های مناسب و کارشناسی شده قرار گیرند تا هر وقت میراث فرهنگی بودجه داشت و خواست کاری اساسی در مورد آن‌ها انجام دهد از زیر خاک خارج شوند. در واقع در حال حاضر بهترین حفاظت برای این گونه آثار دفن دوباره است.
- علیان: کف سازی چهارباغ قابل بازگشت است
- مستند نگاری آثار تاریخی یافت شده در چهارباغ
- کاشت گل و درخت در محور میانی چهارباغ برای نوروز ۹۹
- مونسان راضی از چهارباغ / راه‌های بازدید از گنبد مسجد شیخ لطف الله باز است
- قضاوت مردم درباره اقدامات چهارباغ مثبت است
- باید زمینه گردشگری شبانه شهر مهیا شود
- بهره‌برداری بهینه از فضای چهارباغ انجام شود
نظر شما