به گزارش ایمنا، نتایج آخرین مطالعات محققان مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرشازی نشان می‌دهد که از ۳۱ استان، ۱۸ استان کشور در زون با خطر بالای فرونشست زمین قرار دارند و می‌توان گفت فرونشست زمین زلزله خاموشی است که خطر آن هنوز در کشور جدی گرفته نمی‌شود. درباره عواقب و راهکارهای کنترل فرونشست زمین با دکتر علی بیت‌اللهی، مدیر مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و دبیر کارگروه مخاطرات ملی گفت‌وگو کرده‌ایم؛ این گفت و گو را که پیشتر در هشتمین شماره مجله الکترونیک «شهرگاه» منتشر شده است، در ادامه می‌خوانید:
چه عواملی موجب بروز پدیده فرونشست زمین می‌شود؟
ایران سرزمینی خشک و نیمه‌خشک است و درصد نزولات جوی و آب‌های سطحی کشور نسبت به مناطق مرطوب از جمله اروپا و برخی کشورهای دیگر کمتر است. در ایران ۶۱۰ دشت وسیع شناسایی شده است. با افزایش جمعیت و رونق کشاورزی وسعت زمین‌های تحت کشت بالا رفته است. از طرف دیگر با گسترش صنایع، مصرف آب و نیاز آبی کشور نیز سال به سال بیشتر شده است. از حدود دهه ۵۰ به بعد این روند جهش یافته است. از آنجا که ایران کشوری خشک و کم‌آب است، در خیلی از مناطق آب به صورت سطحی وجود ندارد یا بسیار محدود است که این امر گرایش به استفاده از آب‌های زیرزمینی را سال به سال افزایش داده است. به طوری که فقط در یک استان کوچک مانند استان تهران حداقل ۵۰ هزار حلقه چاه قانونی وجود دارد و اگر این امر در ۳۱ استان در نظر گرفته شود حجم وسیعی از چاه‌های حفر شده را نشان می‌دهد. این در حالی است که به همین اندازه چاه غیرقانونی و فاقد مجوز نیز وجود دارد، در استان تهران که آمار قابل اتکایی وجود دارد برآورد شده است که حداقل در کمترین حد ۳۰ هزار حلقه چاه فاقد مجوز وجود دارد.
دلایل حفر چاه‌های غیرمجاز چیست؟
خشکسالی‌های چند دهه اخیر گرایش افراد را به حفر چاه بیشتر کرده است. همچنین اجرای طرح‌های غیراصولی در طول دهه‌های گذشته که اراضی مرتع و دیم را به زیر کشت آبی برده است و توسعه صنعت، نیاز آبی بیشتر شده است. عمده‌ترین مصرف آب در بخش کشاورزی است و گفته می‌شود بیش از ۸۰ تا ۹۰ درصد مصرف آبی کشور در کشاورزی است. اگر نگاهی به وضع کشاورزی بیندازیم بازهم در توجیه فرونشست زمین بسیار مهم است که روش آبیاری ما عمدتا روش سنتی و غلط غرق‌آبی است که آب در مزارع رها می‌شود، در چنین وضعی حدود ۸۰ درصد آب به هدر می‌رود و بیش از نیاز جدی زراعی است و موجب از بین رفتن مواد مغذی سطح خاک می‌شود. این روش غلط فشار آبی را بیشتر می‌کند و استحصال آب زیرزمینی افزایش می‌یابد. به هر حال اگر تکنولوژی مناسب را داشتیم ممکن بود به یک پنجم تا یک دهم دبی آبی که از چاه‌ها می‌کشیم بیرون نیاز پیدا می‌کردیم و این امر مصرف آب را کمتر می‌کرد و نیاز آبی ما کمتر می‌شد. فرونشست زمین به طور مستقیم با افت سطح آب زیر زمینی در ارتباط است و هر عاملی که موجب افت آب‌های زیرزمینی در سطح سفره‌های آبخوان شود مسلما عاملی برای تشدید فرونشست خواهد بود. مصرف و استحصال بی‌رویه آب‌های زیر زمینی روش‌های غلط آبیاری و کاشت محصولات آب‌بر بدون توجه به شرایط و خصوصیت‌های جغرافیایی کشور، حفر چاه‌های فاقد مجوز، عدم کنترل چاه‌های مجوز دار و عدم تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی موجب شده است که سطح آب زیر زمینی پایین برود و وقتی که در فضای بین خاک، آب استحصال می‌شود و حفره‌ها خالی از آب می‌شوند و سطح زمین پایین می‌رود. گاه با شکاف‌های عظیمی مواجه می‌شویم همانطور که در خیلی از مناطق ایران از جمله اشتهارد، سمنان، ورامین، شهریار، کرمان، اصفهان، فارس و بسیاری از مناطق دیگر سطح زمین بر اثر کشیدن آب جمع شده و خاک پایین می‌رود که این امر یعنی مکانیزم بروز و پدیداری فرونشست زمین.
شما به وضع فرونشست در برخی نقاط کشور اشاره کردید، چه استان‌هایی در ایران از منظر فرونشست زمین با خطر پذیری بیشتری مواجه هستند؟
- بر اساس مطالعات، استان‌هایی که در معرض خطر عمده فرونشست هستند و ریسک فرونشست بالایی دارند به ترتیب استان‌های اصفهان، تهران (حاشیه‌های جنوبی و جنوب غرب)، کرمان و خراسان رضوی است که چهار استان با اولویت بالای خطرپذیری هستند. البته این امر دلیل بر این نیست که در سایر استان‌ها فرونشست زمین نداشته باشیم. از مجموع ۶۱۰ دشتی که در کشور وجود دارد، ۳۰۰ دشت به حد فوق بحرانی رسیده است و می‌توان گفت فاقد آب قابل استحصال است. در ۳۰۰ دشت باقی مانده نیز به تنش آبی رسیده‌ایم و بحران آبی زیرزمینی در آنها کاملا وجود دارد. وقتی می‌گوییم به تنش آبی رسیده‌ایم به معنی افت سطح آب زیرزمینی است که به نوعی فرونشست زمین را در ذهن تداعی می‌کند. در کل کشور هیچ دشتی وجود ندارد که در آنجا فرونشست به طور مشهود نداشته باشیم.
کدام دشت‌های کشور در بحران فرونشست زمین قرار دارند؟
- علائمی از تخریب‌های سطحی در دشت‌های میناب، فارس، مهیار در خراسان رضوی، ورامین، شهریار، قزوین و اشتهارد به وضوح مشاهده می‌شود.
بیشترین نرخ فرونشست در دشت‌ها به چه اندازه است؟
نرخ فرونشست زمین نیز مثل نرخ رشد و افزایش قد و وزن نسبت به سال‌های مختلف عدد ثابتی ندارد. در زمان‌هایی که تنش آبی در اوج بحران است افت سطح آبی بسیار شدید است و تبع آن فرونشست هم نرخ بالایی پیدا می‌کند. حدود ۲۰ سال پیش در حوالی رفسنجان برداشت‌های اولیه نشان داد سطح فرونشست زمین تا ۴۰ سانتی‌متر غالب شده است. همچنین در جنوب تهران که یکی از زون‌های با نرخ بالای فرونشست در کل کشور است به دلیل وجود مراکز جمعیتی زیاد، کارخانه‌ها و استحصال بی‌رویه آب زیرزمینی در یک برهه و مقطع کوتاهی میزان فرونشست در سال به بالای ۳۰ سانت تجاوز کرد که اخیرا در همان نواحی جنوب تهران این نرخ به ۲۴ سانتی متر در رسیده است. این نوسانات طبیعی است ولی استانداردهای اروپایی میزان فرونشست زمین را حدود ۴ سانتی‌متر اعلام کرده است. نرخ فرونشست دشت‌های ایران حدودا بین ۱۵ تا ۳۰ سانتی‌متر است که نشان می‌دهد از حد استاندارد به مراتب بالاتر رفته‌ایم و به شرایط فوق بحرانی رسیده‌ایم و در این شرایط باید کلیه تمهیدات و عملیات عمرانی را با لحاظ پدیده فرونشست در نظر بگیریم. به طوری که اگر در زون‌هایی که فرونشست رخ می‌دهد فرودگاهی احداث شود، لوله‌های گاز عبور کند یا مسیر اتوبان و خطوط راه‌آهن باشد به شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرند و ممکن است خسارات اقتصادی به مراتب چشمگیری را وارد کند.
آیا امکان احیای دشت‌های کشور وجود دارد؟
در کشورهایی که خیلی پیشتر و بیشتر از ایران با این پدیده مواجه بودند همچون کشور آمریکا که برای اولین بار در دشت‌های این کشور مشاهده شد، راهکارها بر چند روش استوار است. یکی از راهکارها این است که صبر کنیم تا طبیعت بر اثر نزولات جوی زیاد و تغییرات اقلیمی، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی انجام دهد و این امر پدیده‌ای است که خارج از اختیار انسان است و اگر فقط به رخدادهای طبیعی اتکا کنیم و هیچ مسئولیتی را بر عهده نگیریم جواب دادن به این سوال که چند سال طول می‌کشد که فرونشست متوقف شود و به حالت مطلوب‌تری برسیم، مشکل است. در کشورهایی که عملکردی رفتار کرده‌اند و مسئولیت این کار را پذیرفتند بر این پدیده غلبه کردند.
برای غلبه بر پدیده فرونشست زمین در ایران چه باید کرد؟
اگر شیوه‌های آبیاری و زراعی در ایران مدیریت شود که مسئولیت آن با جهاد کشاورزی است و اگر تغذیه مصنوعی آب زیرزمینی در فصولی که نیاز آبی نداریم به وسیله کنترل آب‌های سطحی که به صورت سیلاب‌های پرحجم هستند مدیریت شود قطعا می‌توانیم بر این پدیده در کوتاه‌مدت غلبه کنیم و نرخ رشد آن را کاهش دهیم، چون پیدایش فرونشست بسیار تدریجی است مقابله با آن نیز تدریجی است. به نظر می‌رسد در یک برنامه کوتاه مدت و دراز مدت ۱۵ ساله می‌توان به نتایج خوبی رسید و نرخ فرونشست را تا حد قابل قبولی کاهش داد. با کنترل چاه‌های کشاورزی، مدیریت شیوه‌های نوین آبیاری، کاشت محصولات سازگار با شرایط اقلیمی می‌توان مصرف آب را بسیار کمتر کرد که در این صورت فرونشست زمین که با افت سطح آب در ارتباط است، پایین‌تر می‌آید.
نظر شما