به گزارش خبرنگار ایمنا، این روزها حاشیه های گنبد دو رنگ مسجد شیخ لطف الله همچنان ادامه دارد. گنبدی که کاشی‌ها و آجرهایش در عصر صفوی روی هم چیده شد تا شاهکاری از تزئینات و زیبایی در معماری خلق شود و آوازه آن تا قرن‌ها بعد در جهان بپیچد، مسجدی که «پروفسور پوپ آمریکایی» در توصیف آن می گوید "به سختی می‌توان این اثر را ساخته دست بشر دانست."
این اثر که به گواه بسیاری از تاریخ‌نگاران و جهان‌گردان "کوچکترین نقطه ضعفی" در خود ندارد و با دیدن آن از بیرون و درون هر کس بر سر ذوق می‌آید، اکنون تَرکی پر حاشیه دارد که چشمان اصفهانی‌ها و میراث دوستان این دیار را اذیت می‌کند؛ ترکی که اولین بخش مرمت شده از گنبد مسجد شیخ لطف الله است؛ یادگار استاد محمدرضا اصفهانی که شاه عباس دستور ساخت آن را داد اکنون در منگنه افکار عمومی که نگران "خرابی" گنبد به جای "مرمت" آن شدند، قرار گرفته است.
صحبت‌ها درباره این گنبد از جایی شروع شد که مهدی حجت، بنیانگذار سازمان میراث فرهنگی در سخنرانی خود در دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان به آن اشاره کرد و از عبارت "خراب کردن" به جای "مرمت" نام برد. پس از آن برخی کارشناسان نیز نقطه نظرات متفاوتی را درباره آن ارائه دادند؛ عیسی اسفنجاری، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر و معاون پژوهشی دانشکده حفاظت و مرمت این دانشگاه در خصوص نحوه مرمت گنبد مسجد گفته است "مرمت گنبد مانند فرشی است که به جای رفو، تار و پود آن از هم باز شده است" البته این کارشناس در همان گفت و گو تاکید کرده که برای اظهار نظر کارشناسی باید قسمت مرمت شده گنبد از نزدیک بررسی شود.
واقعیت گنبد مسجد شیخ لطف الله از نزدیک با آن چیزی که از درون میدان یا کوچه‌های اطراف دیده می‌شود، تفاوت فراوانی دارد. تزئینات کاشی گنبد بر روی بستری از آجر سوار شده‌اند که در معرض انواع و اقسام پدیده‌های مختلف قرار گرفته‌اند. آجرها و کاشی‌ها نیز به مرور زمان شکل اولیه خود را از دست دادند و از جای اصلی خود خارج شدند و به نظر می‌رسد بند کشی نیز وجود نداشته باشد زیرا برخی کاشی‌ها بسیار شُل هستند. بنابراین نیاز به مرمت در بخش‌هایی از گنبد که مرمت در آن صورت نپذیرفته به شدت احساس می‌شود.
با پاک‌سازی و مرمت دیگر ترک‌ها، رنگ گنبد یک دست خواهد شد
محمدعلی رضایت، فرزند استاد رحمت الله رضایت است که مرمت گنبد را بر عهده داشته است؛ او درباره مراحل مرمت گنبد به خبرنگار ایمنا می‌گوید: ابتدا تمام کاشی‌ها که در حدود ۳۰ هزار قطعه بوده شماره بندی و به پایین منتقل شده است. سپس این کاشی‌ها و گچها و پوسیدگی‌های پشت آن تمیز شده در ادامه این کاشی‌ها روی قالب در کنار هم قرار گرفته و پارچه بندی صورت گرفته و دوغاب ریخته شده است. در نهایت این پارچه‌ها پس از شستشوی کامل و زیرسازی بستر بر روی جای خود قرار گرفته‌اند.
مرمت‌گر گنبد مسجد شیخ لطف الله با بیان اینکه "بستر گنبد آجری است و آجر رطوبت و گرد و خاک را به راحتی جذب می‌کند" تاکید می‌کند: هر آجری در هر محلی که قرار داشته باشد، با یک بُرِس کشیدن ساده رنگی متفاوت با آجر کناری خواهد گرفت. اتفاقی که بر روی گنبد رخ داده نیز همین است، کاشی‌ها بر بستری آجری سوار هستند و این تغییر رنگ پس از شستشو و مرمت طبیعی است. در صورت پاک سازی یا مرمت دیگر قسمت‌ها رنگ تمام گنبد یک دست خواهد شد.
وی خاطرنشان می‌کند: باید به فکر دیگر بخش‌های گنبد بود، وضعیت گنبد اصلا مطلوب نیست و با یک برف یا بارندگی سنگین ممکن است تخریب شود. اگر برف نسبتا سنگینی در اصفهان ببارد باید قید گنبد مسجد شیخ لطف الله را زد و اگر خدایی نکرده این گنبد تخریب شد دیگر هیچ کاری نمی‌توان کرد.
رضایت در پایان از رسانه‌ها می‌خواهد همان طور که روی گنبد شیخ لطف الله حساسیت نشان دادند روی دیگر بناها نیز این حساسیت را داشته باشند و تصریح می‌کند: این انتظار را دارم که اگر انتقادی از مرمت گنبد انجام می‌گیرد، پس از بازدید از فاصله نزدیک باشد نه اینکه از راه دور یا بر اساس عکس‌ها انتقادی صورت پذیرد.
گنبد با یک برف سنگین فرو می ریزد
به گفته مسئولان اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در طی مراحل مرمت گنبد شیخ لطف الله با وجود کمبود بودجه سعی شده تا از مدرن ترین تجهیزات برای عکس‌برداری و تصاویر لیزری استفاده شود. به گفته مسئولان بسیاری از مشکلات گنبد پس از لایه برداری‌ها نمایان شده و نمی‌توان درباره آن‌ها پیش بینی کرد، همین مشکلات ممکن است راه مرمت را تغییر دهد.
مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان در گفت و گو با خبرنگار ایمنا در پاسخ به انتقادات از چگونگی مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله می‌گوید: تمام تصاویر در طی مرمت به طور مستمر و روزانه مستندنگاری شده و موجود است، اگر افرادی نسبت به نحوه مرمت مسجد انتقاد دارند، می توانند مستندات را بررسی و روش بهتری ارائه دهند؛ اگر روش بهتری وجود داشته باشد از آن استقبال می کنیم زیرا گنبد مسجد شیخ لطف الله برای همه ارزشمند است.
فریبا خطابخش ادامه می‌دهد: استادکاری، مرمت این گنبد را بر عهده داشته که حرف اول را در دنیا می‌زند. زمانی که استاد رضایت مشغول کار روی گنبد بودند، یک گروه مرمتی معروف دیگر نیز آمدند و پس از بازدید از گنبد و شرایط آن گفتند که بهترین کار به بهترین شکل در حال انجام است.
وی ضمن مخالفت با عبارت "تفاوت رنگ" این جمله را اینگونه تصحیح می‌کند: "تفاوت قسمت مرمت شده و قسمت مرمت نشده." و در ادامه توضیح می دهد: کاشی‌هایی که مرمت شده اکنون بندکشی دارد این در صورتی است که کاشی‌های همین قسمت پیش از مرمت و کاشی‌های دیگر ترک‌هایی که مرمت نشده به راحتی با دست برداشته می‌شوند. عکس‌هایی که از فاصله نزدیک از گنبد شیخ لطف الله قبل و پس از مرمت گرفته شده وجود دارد و می توان آن ها را مقایسه کرد. در آن زمان کاشی‌ها با دست قابل برداشتن و بسیاری از آن‌ها فروریخته بود. رسانه ها باید شرایط گنبد و نیاز آن به مرمت را اطلاع رسانی کنند تا بودجه آن فراهم شود. شرایط گنبد بحرانی است و با یک برف سنگین عاقبت آن نامشخص خواهد بود.
مدیرپایگاه جهانی میدان نقش جهان در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه چرا کل ترک گنبد برای مرمت برداشته شد، تاکید می‌کند: گنبد مشکلاتی در کاشی‌ها و آجرها داشت، اما مشکل اصلی گنبد زیرسازی آن بود. تمام گچ زیر سازی پوسیده شده و کاشی‌ها و آجرهای روی گنبد با دست قابل برداشتن بود. دیگر بخش‌های گنبد نیز همین مشکل را دارد و کاشی‌ها و آجرها از هم جدا شده. فشار روی کاشی‌های گنبد بسیار زیاد است و دلیل اینکه این کاشی‌ها هنوز نریخته این است که بارندگی شدید برف یا باران نداشته‌ایم؛ همچنین کاشی‌هایی که روی زمینه آجری گنبد کار شده‌اند ریشه‌های بلندی دارد و همین مسئله تا الان کاشی‌ها را از ریخته شدن حفظ کرده است.
با دیدن عکس گنبد یا تماشا آن از دور نمی‌توان قضاوت کرد
خطابخش در ادامه با بیان این نکته که "برخی نکات گنبد از دور مشخص نیست" خاطرنشان می‌کند: در حال حاضر گنبد چین خورده است و فشار بالایی بر آن وجود دارد. گنبد مسجد شیخ لطف الله مریض است و نیاز به درمان دارد. با دیدن گنبد در یک روز بارانی می‌توان متوجه این خرابی‌ها در زمان بارندگی شد. در اولین بارندگی پس از مرمت (هفته گذشته) تنها قسمتی که خیس نشده بود و نم نداشت همین قسمت مرمت شده بود.
وی درباره برنامه برای ادامه مرمت بر گنبد می‌افزاید: برنامه ریزی‌هایی کردیم و مرمت را به همین شکل ادامه خواهیم داد. اگر در هفته‌های آتی اعتبار به ما ابلاغ شود کار مرمت دیگر ترک‌های گنبد را نیز آغاز خواهیم کرد. در هر مرمت شرایط خاصی را برای مرمت‌گر در نظر می‌گیریم و اگر کسی حائز این شرایط نباشد قاعدتا کار مرمت را به او نخواهیم سپرد. انجام کار مرمت بناهای مهمی مانند گنبد مسجد شیخ لطف الله با مزایده ممکن نیست و امکان اجرای این تشریفات وجود ندارد.
مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان در پایان از نبود بودجه گلایه می‌کند و از اسنادی می‌گوید که به جای پول نقد با آن‌ها کار می‌کنند: مشکلی برای کار با اسناد نداریم، حتی همین کار گنبد را نیز با اسناد و بدون بودجه نقد انجام شد. هنوز اعتبار برای آغاز دوباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله اختصاص نیافته و به محض اینکه بودجه تامین شد مرمت دیگر ترک‌های گنبد آغاز خواهد شد.
قضاوت درست؛ سخت‌ترین کار
قضاوت و اظهار نظر درباره مسائل خاص و تخصصی جزء سخت‌ترین کارها و وظیفه آن بر عهده متخصصین است، اما این کار دشوار، برای برخی سهل به نظر می‌آید! مهم‌ترین نکته پیش از هر صحبتی درباره گنبد مسجد شیخ لطف الله دیدن تک تک آجرها و کاشی‌های مرمت شده آن از نزدیک است. هیچگاه نمی‌توان با نگاه گذری درباره مسئله‌ای تخصصی نظر داد شاید به همین دلیل است که بسیاری از اساتید دانشگاه و متخصصان ترجیح دادند درباره چگونگی مرمت آن نظر ندهند.
از سویی دیگر، تغییر رنگ و خلائی که بین قسمت مرمت شده و ترک‌های دیگر گنبد به چشم می‌خورد، به هیچ عنوان مسئله‌ای جزئی نبوده که به سادگی آن را به تمیزکاری و یا بندکشی نسبت داد و قطعا باید توضیحات بیشتری ارائه شود تا شبهات به طور کامل از بین برود. آن چیزی که در این میان بارز و مشخص بوده نیاز مبرم گنبد مسجد شیخ لطف الله به بازسازی و مرمت است.
این گنبد مانند بسیاری دیگر از گنبدها با معماری عصر صفوی از چهارلایه تشکیل شده، بین لایه اول (لایه درونی) با آن تقارن شاهکار و زبان‌زد خود و لایه آخر که هویت شهر گنبدهای فیروزه‌ای است؛ دو لایه دیگر دچار پوسیدگی و تخریب فراوان شده بودند که در صورت نفوذ رطوبت می‌توانست باعث تخریب شود. همچنین احتمال فروریختن کاشی‌هایی که بدون بندکشی بر روی گنبد رها شدند محتمل است.
در میان هیاهوی "مرمت" یا "تخریب" و جنگ بر سر دو ترک مرمت شده گنبد نباید وضعیت پوسیدگی لایه زیرین آن فراموش شود. همچنین این انتظار می‌رود که پس از این تجربه حساسیت‌ها نسبت به داربست‌هایی که بر روی گنبدهای فیروزه‌ای شهر سالیان دراز است که جا خوش کرده‌اند و پس از پنج سال دوباره با همان مشکلات قبلی، داربست‌های قبلی و پیمانکاران قبلی باز می‌گردند، نیز بالا رود.
گزارش از: یزدان روحانی- خبرنگار ایمنا
نظر شما