به گزارش خبرنگار ایمنا، کلانشهر زاهدان در جنوب شرقی ایران قرار دارد. این شهر با دیرینه‌ای به قدمت تاریخ هفت هزارساله ایران، گنجینه‌ای ارزشمند از سیر تحولات شهرسازی ایرانی را ارایه می‌دهد که با توجه به موقعیت ثوق‌الجیشی و فرهنگ مردمی حاکم بر آن، منحصر به فرد است.
حفظ این سرمایه با اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری و استفاده از اصول شهرسازی ممکن است، اما بافت تاریخی این کلانشهر از مختصات ویژه‌ای برخوردار است که باید در تدوین و اجرای طرح‌های بازآفرینی مدنظر قرار گیرد.
برای آشنایی بیشتر با بافت تاریخی این شهر و ویژگی‌ها و طرح‌های مناسب برای بازآفرینی آن با "عبدالغفور براهویی" معاون شهرسازی و معماری شهردار زاهدان گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید:
چگونه می‌توان از بافت تاریخی زاهدان به عنوان ابزاری برای پیوند نسل‌ها و جلوگیری از گسست اجتماعی استفاده کرد؟
در جوامع امروزی یکی از عوامل مهم انقطاع نسل‌ها، ایجاد گسل‌های اجتماعی و از میان رفتن معماری و بافت تاریخی شهرها است. این مسئله ممکن است در کلانشهر زاهدان هم ایجاد شود؛ راهکار جلوگیری از این شکاف اجتماعی نه‌تنها احیای بافت تاریخی بلکه کاربردی کردن آن برای تولید ثروت و ایجاد شور زندگی است.
به عنوان نمونه وجود مجموعه‌ای غنی از بناها و خانه‌های تاریخی در سبزوار که گویای دوره‌های متعددی از تاریخ این شهر است در کنار میراث ادبی و فکری پربار آن نه‌تنها گنجینه‌ای از ثروت ملی و منبع درآمد شهری است، بلکه می‌تواند در پاسداشت فرهنگ عمومی و ارتقای اخلاق و مناسبات اجتماعی نقش اساسی ایفا کند.
متاسفانه در بعضی موارد توجه به مناطق پیرامونی کلانشهر زاهدان و آبادانی این مناطق به بهای رها کردن بافت تاریخی شهر، نه‌تنها تعادل اقتصاد شهری را بر هم زده، بلکه سبب فروپاشی ارزش‌های اجتماعی و فراموشی تلاش نیاکان هنرمند این منطقه هم شده است.
ایجاد مراکز علمی، فرهنگی و آموزشی و کارگاه‌های هنری و صنایع دستی بومی زاهدان در بافت تاریخی شهر، نه‌تنها موجب جذب گردشگران و ایجاد اشتغال برای جوانان و شکوفایی استعدادهای آن‌ها خواهد شد، بلکه در انتقال میراث فرهنگی به نسل های آینده و حفظ ارزش و هنجارهای اجتماعی نقش موثر ایفا خواهد کرد. این امر مستلزم بهره‌گیری از تجربه‌های دیگران، علاقه‌مندان به میراث فرهنگی و تاریخی زاهدان و همچنین دانش متخصصان است.
بافت تاریخی زاهدان واجد چه ارزش‌های شهری است؟
بافت فرسوده و بافت تاریخی زاهدان از نظر کاربری، ویژگی تاریخی و اصول شهرسازی با یکدیگر تفاوت دارد و نباید این دو را با هم اشتباه گرفت. بافت‌های تاریخی بخشی از هویت فرهنگی، معماری، اجتماعی و تاریخی این سرزمین محسوب می‌شود و باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که این بافت‌ها با حفظ اصالت و هویت خود برای نسل‌های بعدی باقی ماند و در عین حال از نظر استحکام و امنیت نیز در سطح مطلوبی نگهداری شود، اما در مورد بافت‌های فرسوده که مساحت قابل توجهی از شهر زاهدان را نیز به خود اختصاص داده است این موارد موضوعیت نداشته و نحوه رویکرد و مواجه با آن‌ها تنها به سیاست‌های رشد و گسترش شهری بستگی دارد. گاه دیده شده که بافت‌های تاریخی زاهدان را به صورت بافت‌های فرسوده تعریف کرده‌اند و بر اثر بی‌توجهی و مرمت نکردن و نگهداری نامناسب در شرایط بدی از نظر استحکام و نما قرار داده‌اند.
در چنین شرایطی که بافت تاریخی زاهدان آسیب‌های زیادی را نیز دیده، نحوه مواجه کارشناسان با این آثار بسیار حساس و نیازمند مطالعه و رویکردی کاملا حرفه‌ای است. متاسفانه هنوز یک تعریف جامع و یکسان از بافت‌های تاریخی و فرسوده و شرایط بهسازی و نوسازی این مناطق ارایه نشده است که مورد قبول نهادهای مرتبط مانند وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهرداری‌ها باشد و به همین دلیل در حال حاضر شاهد رویکردهای متفاوت و گاه متضادی از سوی این سازمان‌ها در ارتباط با بافت‌های تاریخی زاهدان هستیم.
البته یکی از جامع‌ترین تعاریف از منظر علم شهرسازی که تاکنون ارایه شده، مصوبه شورای‌عالی شهرسازی است که مقرر می‌دارد: بافت فرسوده به بافت‌های حاشیه شهر که در اثر توسعه شهر به آن ملحق شده و فاقد هرگونه طراحی شهری هستند، اطلاق می‌شود و بافت تاریخی فرهنگی به هسته اولیه تشکیل شهرها که دارای ارزش‌های معماری و اجتماعی نهفته فراوانی است، اطلاق می‌شود؛ این تعاریف درخصوص کلانشهر زاهدان به خوبی قابل تطبیق است.
به استناد مصوبه شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران، بافت‌های فرسوده شهری زاهدان به سه دسته تقسیم قابل تقسیم است: نخست بافت‌های دارای ارزش میراث فرهنگی، دوم بافت‌های شهری فاقد ارزش میراث فرهنگی و سوم بافت‌های حاشیه‌ای و سکونتگاه‌های غیررسمی.
براساس این مصوبه بافت‌های شهری زاهدان که واجد ارزش‌های میراث است، دربرگیرنده آثار بجا مانده از گذشته و جایگزین ناپذیری است که می‌تواند در آگاهی از ارزش‌های فرهنگی و گذشته شهروندان موثر باشد. حفظ این بناها علاوه بر برانگیختن غرور ملی و ایجاد حس هویت بر کیفیت زندگی شهری نیز می‌افزاید . این آثار که به یکی از سه دوره باستان، دوره تاریخی یا معاصر تعلق دارد و به ثبت ملی رسیده یا در فهرست میراث‌های با ارزش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار دارد.
اما در مقابل بافت‌های شهری فاقد ارزش میراثی در زاهدان، بافت‌هایی است که در محدوده قانونی قرار دارد و دارای مالکیت رسمی و قانونی است، اما از نظر برخورداری از ایمنی، استحکام و خدمات شهری دچار کمبود است. این کمبود می‌تواند به دلیل ناتوانی اقتصادی مالک و شرایط محیطی باشد که در نهایت به هویت شهری زاهدان لطمه زده و باید در قوانین نوسازی نسبت به آن‌ها توجه داشته و مشکلات این مناطق را برطرف کرد.
آیا بازآفرینی بافت تاریخی زاهدان می‌تواند سبب ارزش آفرینی در سایر مناطق شهری شود؟
حفظ محیط زیست و منابع طبیعی در حاشیه شهرهای بزرگ مانند زاهدان و تخصیص بهینه منابع ملی با جلوگیری از آسیب باغ‌ها و اراضی کشاورزی و نظایر آن از نتایجی است که از احیا و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری حاصل خواهد شد.
بافت تاریخی کلانشهر زاهدان مولفه‌هایی دارد که سبب ارزشمندی آن می‌شود و می‌تواند به سایر قسمت‌های شهر نیز سرایت کند. انتساب به دوره مشخص تاریخی، رعایت الگوهای معماری سنتی و اصیل، کارآمدی در زمان احداث و گاه استمرار کارآمدی حتی تا زمان حاضر، امکان نگارش سند تاریخی بنا بر اساس مقتضیات زمان و شواهد موجود و استفاده از مصالح ساختمانی متناسب با دوره تاریخی معین باعث تمایز و برتری بناهای بافت تاریخی زاهدان شده و می‌تواند جانمایه ارزش آفرینی و افزایش بهره اقتصادی و اجتماعی سایر مناطق شهری شود.
بعضی از بخش‌های بافت تاریخی کلانشهر زاهدان حتی پس از گذشت چند سده همچنان مقاوم است و مانند میدان نقش‌جهان اصفهان و بافت شهری کهن پیرامون آن، قابل بهره‌برداری است؛ اما بافت فرسوده شهر زاهدان که از نظر قدمت کمتر از بافت تاریخی است و اگر با آن قدمتی مشابه داشته باشد کاملا تخریب شده به گونه‌ای که امکان مرمت آن نیست و هیچ ارزش تاریخی هم ندارد، نمی‌تواند سبب ارزش‌آفرینی شود.
در این میان بافت دیگری تحت عنوان ناکارآمد هم در زاهدان ایجاد شده که دیگر رها شده یا کارایی آن از بین رفته است؛ مثل میدانگاه قدیمی.
اقدامات مدیریت شهری زاهدان درخصوص بافت تاریخی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بر اساس یک تعریف کلی شهر پهنه یک‌دستی نیست که همه بخش‌ها و مناطق آن شبیه یکدیگر باشد؛ شهر متشکل از اجزا و عناصری است که از نظر نما و منظر، ساکنان، کاربری و قدمت تاریخی با هم متفاوت است.
زاهدان شهری است با قدمت تاریخی زیاد که به مرور زمان از هسته مرکزی خود جدا و در سایر مناطق گسترده شده است. هر بخش از شهر ویژگی‌های خاصی را دارد که مدیریت شهری باید ضمن شناسایی بر مبنای آن برنامه‌ریزی و طرح‌های مختلف را اجرا کند. اینکه یکی از ارزشمندترین بافت‌های شهری، بافت تاریخی است مسئله‌ای اثبات شده است، اما مولفه‌هایی چون قدمت تاریخی، ساختار محلات و اصلوب ساخت و ساز لاید در طرح‌های بازآفرینی مدنظر باشد، بنابراین تصمیم‌گیری درباره اجرای این طرح‌ها در زاهدان نیازمند اتخاذ تدابیر ویژه از سوی مدیران شهری است.
بافت‌های شهری زاهدان نیز مانند هر شهر دیگری دارای حریم است که باید با پهنه‌بندی مشخص از دیگر بافت‌ها یا کاربری‌های جدا شود که متآسفانه این مسئله در شهرسازی فعلی رعایت نمی‌شود. رعایت حریم بافت تاریخی زاهدان از اهمیت بیشتری برخوردار است، چون این بافت شهری در حکم سند هویت شهر شهروندان و یک سرمایه ملی است.
همکاری مدیریت شهری با میراث فرهنگی در اجرای طرح‌های بازآفرینی بافت تاریخی چگونه است؟
بازآفرینی بافت تاریخی در شهری با قدمت تاریخی مانند زاهدان چیزی شبیه مرمت آثار باستانی است که وظیفه آن با شهرداری است، اما کارشناسان مرمت تلاش می‌کنند یک بنا را طبق اصول معماری عصری که احداث شده بازسازی کنند که وظیفه وزارت میراث فرهنگی است. البته گاه در بازآفرینی بافت تاریخی تلاش می‌شود تا یک منطقه یا محله شهری نوسازی و احیا شود، بنابراین همکاری میراث فرهنگی و مدیریت شهری بسیار ضروری است.
بافت تاریخی کلانشهر زاهدان زنده و پویاست و هنوز افراد زیادی در آن زندگی می‌کنند، بنابراین اجرای طرح‌های توانمندسازی باید با اولویت حفظ بافت و ابنیه تاریخی و پیوند آن با سایر بخش‌ها اجرا شود.
نظر شما