به گزارش خبرنگار ایمنا، بحران ناامیدی یک بحران جهانی است، به‌جز چند کشور اروپایی، آمریکای شمالی و آمریکای لاتین، سایر کشورها با بحران ناامیدی مواجه هستند. خصوصا در سرزمین‌هایی که مسئله حقوق شهروندی دچار چالش‌هایی است، به گونه‌ای که گویی در این کشورها به آینده انسان‌ها امیدی نیست! حقیقت آن است که حقوق شهروندی بدون امید اجتماعی محقق نخواهد شد و زمانی که در جامعه‌ای شهروندان از حقوق خود برخوردار نباشند، امیدوار نیز نخواهند بود.
از این رو ضروری است که این روزها معنا و ارزش مفاهیمی چون سلامت اجتماعی، سرمایه اجتماعی و البته امید اجتماعی را بیشتر از گذشته درک کنیم؛ به منظور آشنایی با مفهوم امید اجتماعی و چگونگی دستیابی به آن گفت‌وگویی با زهرا امیری اسفرجانی دکترای جامعه‌شناسی گرایش توسعه، مدرس و پژوهشگر مسائل اجتماعی داشته‌ایم که در زیر می‌خوانید:
امید اجتماعی چیست و چه نقشی در زندگی افراد دارد؟
امید اجتماعی کنشی هدفمند از طریق برنامه‌ریزی، مسئولیت‌پذیری، تلاشگری در جهت ایجاد تغییر برای دستیابی به آرزوی پیشرفت است در واقع امید اجتماعی اعتقاد به این امر است که افراد در سرنوشت خود نقش دارند برخلاف این نظر که دست روی دست بگذارند و کاری نکنند و صرفا امید داشته باشند تا به طریقی خواسته آنها محقق شود، امید اجتماعی افراد را به کنشگرانی تبدیل می‌کند که از ویژگی خلاقیت عاملانه برخوردارند، تفکر امید اجتماعی ایجاد امکان در برابر احتمال است در واقع شهروندان برای دستیابی به خواسته‌هایی که آرزویش را دارند، طرحی آگاهانه پی‌ریزی می‌کنند به این صورت که می‌پذیرند برای رسیدن به خواسته‌های خود باید تغییراتی در شرایط موجود ایجاد کنند و برای ایجاد این تغییرات هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی می‌کنند همچنین برای پیگیری برنامه‌ها تلاش می‌کنند و مسئولیت تلاش‌هایشان را به عهده می‌گیرند تا به پیشرفتی که خواهان آن هستند دست یابند.
داشتن امید فردی تا چه حد به ایجاد امید اجتماعی کمک می‌کند؟
امید اجتماعی در دو سطح قابل شناسایی است که این دو سطح شامل دستاوردهای فردی و اجتماعی است، بنابراین افراد در سطح فردی نیز می‌توانند دارای امید اجتماعی باشند؛ در این سطح افراد برای پیشرفت فردی خود آرزوهایی دارند که برای دستیابی به پیشرفت فردی درمی‌یابند باید تغییراتی در وضعیت موجود زندگی ایجاد کنند، برای آن اهدافی طراحی کرده و مسئولیت تلاش خود را به عهده می‌گیرند، هر چقدر افراد در فرآیند ایجاد تغییر در جهت پیشرفت موفق‌تر باشند در واقع بتوانند موانع ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را با موفقیت بیشتری پشت سر بگذارند ترغیب می‌شوند که در راستای پیشرفت اجتماعی کشور خود گام بردارند؛ بنابراین افرادی که آرزوی پیشرفت اجتماعی کشورشان را داشته باشند، برخلاف سطح فردی در این سطح اهداف بلندمدت و جامعه محور تعریف می‌کنند.
تفاوت دیگر این سطوح این است که در سطح اجتماعی افراد در زمینه مهمترین مسئله اجتماعی کشورشان با یکدیگر به یک توافق می‌رسند و مهمتر آنکه در این حوزه قادر به گفتگو با یکدیگر هستند، در این سطح افراد جامعه باید بتوانند داستان مشترک پیشرفت اجتماعی کشورشان را روایت کنند و بر سر آن به تفاهم برسند و در نهایت با استفاده از امکانات موجود دست به ایجاد تغییراتی در جهت دستیابی به آرزوی پیشرفت بزنند به عبارت دیگر امید اجتماعی نقش موتور متحرک پیشرفت را در زندگی فردی و اجتماعی افراد ایفا می‌کند که با به کارگیری آن آرزوی پیشرفت دست یافتنی می‌شود.
ویژگی جامعه‌ای که می‌تواند امید فردی یا اجتماعی را در شهروندان خود ایجاد کند، چیست؟
جوامعی می‌توانند امید اجتماعی را در افراد ایجاد کنند که در این زمینه آگاهی ایجاد کرده باشند مفهوم امید اجتماعی به تازگی در ادبیات علمی کشور ما وارد شده و هنوز جایگاه در خور توجهی نیافته است بنابراین در سطح عمومی یکی از ناشناخته‌ترین مقوله‌هاست و مهمترین کار برای ایجاد امید فردی، آگاهی و سپس آموزش این مفهوم است، شکل‌گیری امید اجتماعی، یک فرآیند نیازمند آموزش است؛ شهروندان باید نسبت به مسایل فردی و اجتماعی آگاهی داشته باشند و برای ایجاد تغییرات مثبت در جهت کاهش آن هدف‌گذاری کنند، این موارد در سطح فردی به دلیل ملموس بودن خواسته‌ها سهل‌تر است، اما در سطح اجتماعی نیازمند آگاهی و آموزش هستیم .
تفاوت امید اجتماعی با امید فردی چیست؟
امید فردی امید روان شناختی است و بیشتر از جنس احساس است در واقع امید فردی داشتن احساس مثبت نسبت به آینده است به طوری که فرد انتظار دارد وقایع خوشایندی برای او در آینده روی دهد و در واقع نوعی احتمال مثبت است، امید اجتماعی از جنس کنش است و امیدی نیست که فقط انتظار رخداد مثبت بدون تلاش از آن داشته باشیم همچنین امید اجتماعی امید عملی است که پیشرفت و توسعه را به دست همین انسان البته با بکارگیری امکانات موجود، برنامه‌ریزی در راستای هدف است و نهایتا به ایجاد تغییرات مثبت برای رسیدن به آرزوی پیشرفت منجر می‌شود به نوعی افرادی که خواهان جامعه‌ای پیشرفته‌تر هستند برای ایجاد تغییرات مثبت در جهت دستیابی به آرزوی پیشرفت برنامه‌ریزی می‌کنند، البته قبل از آن بر سر اصلی‌ترین سوال یا مسئله موجود کشور از طریق گفتگو به توافق رسیده‌اند بنابراین امید اجتماعی عملی است که شهروندان انجام می‌دهند تا به آرزوهایشان برسند نه اینکه تنها به امید رخ دادن اتفاق مثبت بنشینند و کاری نکنند پس از این جهت کاملا با امید فردی متفاوت است.
دلایل کاهش امید اجتماعی در دو دهه قبل چیست؟
نتایج پژوهش‌های ما نشان داده است که شهروندان اصفهانی هر چند نگاه ناامیدانه‌ای به شرایط دارند اما رفتارها و برنامه‌ریزی‌های آنها به گونه‌ای است که گویا این امید را دارند با این حال به نظر من یک از مهمترین عوامل کاهش امید اجتماعی در جامعه این است که افراد در زمینه اصلی‌ترین مسئله کشور به توافق نرسیده‌اند به عبارت دیگر برخی مهمترین مسئله را مشکلات فرهنگی می‌دانند و برخی دیگر تحریم‌ها که در حوزه اقتصاد و سیاست است و برخی دیگر مسائل اجتماعی چون طلاق و بیکاری را مهم می‌دانند اما امید اجتماعی زمانی شکل می‌گیرد که افراد یک جامعه به توافقی در ارتباط با مهمترین مسئله کشورشان دست یافته باشند تا بتوانند با استفاده از امکانات موجود برای حل آن اقدام کنند که اساسا با توجه به موارد ذکر شده امکان شکل‌گیری امید اجتماعی کاهش می‌یابد.
تفاوت امید اجتماعی با توهم یا آرزومندی چیست؟
امید اجتماعی از جنس کنش و عمل است اما توهم و آرزو از جنس تخیل هستند البته افراد می‌توانند و باید در مورد پیشرفت خود و کشورشان آرزومندی داشته باشند اما این تنها آرزوست اما زمانی امید اجتماعی شکل می‌گیرد که بتوانند با به کارگیری امکانات موجود و بر اساس فرآیندی که ذکر شد به این آرزو دست یابند.
چه موضوعاتی در جوامع امروزی عامل ایجاد یاس یا ناامیدی اجتماعی هستند؟
در زمینه عوامل ایجاد کننده ناامیدی اجتماعی عدم توافق افراد جامعه بر سر مهمترین مسئله کشورشان و نبود یا کمبود گفتگو در این حوزه‌ها امکان شکل گیری داستان مشترک پیشرفت کشور را از بین می‌برد در واقع امید اجتماعی هنگامی متولد می‌شود که افراد دست به اعمال تغییرات در جهت پیشرفت با استفاده از امکانات موجود بزنند.
وظیفه سمن‌ها و نهادهای مردمی در بازتولید امید اجتماعی چیست؟
مهمترین مسئولیت در حوزه امید اجتماعی بر عهده سمن‌های مردم نهاد است بویژه در خصوص معرفی امید اجتماعی به مردم در زمینه فرآیند شکل‌گیری آن در دو بخش فردی و اجتماعی نقش موثری دارند.
در کشور ما دولت مسئولیت‌های زیادی دارد و نمی‌توان انتظار داشت که در شرایط فعلی کمک خاصی داشته باشد بویژه از آن جهت که امید اجتماعی هنوز برای برخی مسئولین ناشناخته است هر چند ممکن است در مورد آن صحبت کنند اما برخلاف تصورات مسئولین که اطلاع چندانی در این زمینه ندارند تحقیقات ما نشان داد که امید اجتماعی مجموع امیدهای فردی افراد جامعه نیست همچنین این موضوع از جنس احساس هم نیست بلکه کنشی آگاهانه و هدفمند در راستای ایجاد تغییرات با استفاده از برنامه‌ریزی، تلاشگری و مسئولیت‌پذیری برای دستیابی به آرزوی پیشرفت است و از آنجا که امید اجتماعی فرآیندی عملی است باید تک تک ابعاد آن یکی پس از دیگری به ظهور برسند شناساندن چنین فرآیندی به مردم، مسئولین و آموزش آن در حال حاضر تنها از عهده سازمان‌های مردم نهاد ساخته است.
برای داشتن جامعه‌ای دموکراتیک و عدالت‌طلب اجرای چه مواردی ضروری است؟
این سوال مهم است، در واقع مهمترین نقش امید اجتماعی در کمک به ایجاد و ساخت جامعه دموکراتیک است، در طول صد سال گذشته جامعه ایران تلاش‌های بسیاری برای ایجاد و استقرار دموکراسی انجام داده که این تلاش‌ها معمولا به شیوه‌هایی چون انقلاب یا به شیوه‌های مسالمت‌جویانه چون اصلاحات صورت گرفته، اما آنچه محرز است اینکه همه این تلاش‌ها برای ایجاد تغییر در شیوه حکومت‌داری یا به عبارتی دستیابی به دموکراسی بوده در حالی که در قالب رویکرد امید اجتماعی برای دستیابی به دموکراسی باید به دنبال دموکراسی به مثابه شیوه زندگانی بود به این شکل که افراد جامعه باید به این نتیجه برسند که دستیابی به دموکراسی اساسی‌ترین مسئله کشورشان در طول صد سال گذشته است و برا ی ایجاد تغییرات در جهت دستیابی به آن از طریق ایجاد تغییرات در شرایط حاضر دست به عمل بزنند در اینجا باید گفت که امید اجتماعی با تغییرات خشن، تند و ساختارشکنانه مخالف است و طرحی بسیار مصلحانه و مسالمت‌جویانه برای ایجاد تغییر در شرایط به منظور دستیابی به دموکراسی پیشکش می‌کند، به این شکل که مسئولیت تغییر را به عهده شهروندان و با این کار افرادی که به ارزش‌های دموکراتیک کمتر پایبند هستند به افرادی تبدیل شوند که نه تنها به ارزش‌های دموکراتیک باور دارند بلکه در مقام عمل به آن پایبند هستند.
در واقع شهروندان باید در گفتگوهایی که بین آنها شکل می‌گیرد به این توافق دست یابند که یکی از امکانات موجود برای دستیابی به آرزوی دیرینه دموکراسی تعهد عملی شهروندان به ارزش‌های دموکراتیک است چرا که دموکراسی بیش از هر چیز به شهروند دموکراتیک نیازمند است و شهروند دموکراتیک فردی است که ارزش‌های دموکراتیک را باور و در عمل به آن تعهد دارد، هنگامی که اکثریت شهروندان یک جامعه به ارزش‌های دموکراتیک پایبندی عملی داشته باشند دست به کنش‌های دموکراتیک می‌زنند و این کنش‌های دموکراتیک نهایتا ساختارهای دموکراتیک را رقم می‌زند به عبارت دیگر دموکراسی به مثابه شیوه زندگانی هنگامی که در بین افراد یک جامعه شکل گیرد به نوعی باعث ایجاد دموکراسی روشی که دموکراتیک شدن نهادها و ساختارها را به همراه دارد می‌شود بنابراین به اعتقاد من آنچه برای داشتن جامعه دموکراتیک لازم است ایجاد و ساخت امید اجتماعی است تا با بکارگیری آن طی فرآیند فوق به ایجاد و استقرار دموکراسی منجر شود.
گفت‌وگو از: شهین اصلانی خبرنگار اجتماعی خبرگزاری ایمنا
نظر شما