به گزارش ایمنا، اصفهان در دوره صفوی حدود چهل محله کوچک و بزرگ را در خود جای داده بود اما با تحولات سریع دوران معاصر بر تعداد محلههای آن افزوده شد. اگرچه مرور محلهمحوری اصفهان از گذشته تا کنون خالی از لطف نیست، اما امروز رویکرد محلهمحوری و تلاش برای تحقق مدیریت شهری محلهمحور جایگاه خاصی را در پژوهشها و سیاستهای مرتبط با امور شهری این کلانشهر به خود اختصاص داده است. سال گذشته معاونت برنامهریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری اصفهان به عنوان کارفرما پژوهش در این زمینه را به گروه مطالعات اجتماعی فرهنگی شهر سفارش داد که نتیجه آن را در ادامه میخوانید. این پژوهش شهری پیشتر با عنوان «معرفی مدل مفهومی شناسنامه فرهنگی اجتماعی محلات شهر اصفهان»، در سومین شماره مجله «شهرگاه» منتشر شده است. شهرگاه نشریه الکترونیک و تخصصی در حوزه مدیریت شهریست.
رویکرد غالب در فعالیتهای فرهنگی اجتماعی کلانشهر اصفهان حرکت به سمت رویکرد محله محوری است. بهاین معنا که در کنار فعالیتهای شهری که بخشی از منابع را به خود معطوف میکند، اکثر منابع مالی و انسانی به سمت فعالیتهای محلهای سوق پیدا خواهد کرد و مقیاس جغرافیایی برای انجام امور، «محله» خواهد شد. با توجه به اهداف برنامهی راهبردی اصفهان 1400 برای دستیابی به توسعهای درونزا که رشد پراکنده را کاهش میدهد، از فضاهای باز محافظت میکند و مراکز شهرها و محلههای قدیمی را باز زندهسازی میکند، ارتقای سرمایهها و داراییهای محلهای و تجدید حیات اجتماعی درونی آنها، امری ضروری است.
رویکرد هویت محلهای بر مکان، فضا و زمان به عنوان عناصر تشکیل دهنده محله که مؤلفههای سازنده شخصیت آن نیز هست، تأکید دارد
از پیشنیازهای دستیابی به این اهداف، در اختیار داشتن اطلاعات دقیق در مورد شاخصهای فرهنگی و اجتماعی محلات است که طراحی مدل مفهومی شناسنامه فرهنگی اجتماعی محلات از گامهای اولیه و مؤثر در جهت نیل به این هدف است. این مدل مفهومی محققان و سیاستگذاران فرهنگی را مجهز به بینشی نظری جهت شناسایی مؤلفههای موردنظر در محله خواهد کرد. همچنین امکان برنامهریزی مبتنی بر اطلاعات علمی و دقیق را فراهم مینماید، از هدر رفتن منابع جلوگیری میکند، همگرایی دستگاههای مؤثر در محله را به ارمغان آورده و به تسریع و انسجام فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی در محلات منجر خواهد شد.
در راستای تدوین مدل مفهومی شناسنامه فرهنگی اجتماعی محلات از روش کیفی استفادهشده است. درروش کیفی هر آنچه در جهان اجتماعی اتفاق میافتد، بهعنوان یک برساخته اجتماعی و محصول انسانی تلقی شده و قابلتحلیل و بررسی است. دادههای کیفی ماهیتی تجربی داشته و به درگیری زیاد محقق وابسته است. در این پژوهش جهت کسب دادههای کیفی از مطالعه اسنادی و مصاحبه گروهی و فردی استفادهشده است.
پژوهش حاضر ابتدا با مطالعه اسناد موجود، سیر تحول محلات در تاریخ، رویکردهای توصیفکننده محلات، محلات شهر اصفهان و پیشینه پژوهشی موجود در زمینه توصیف محلات را مرور کرد و درنهایت مدل اولیه توصیف ویژگیهای اجتماعی فرهنگی محلات شهر اصفهان را که خروجی این مرور اسنادی است ارائه شد. در ادامه بعد از کاوش در اسناد، بهمنظور تصحیح، توسعه و تکمیل مدل اولیهی شناسنامه فرهنگی اجتماعی محلات اصفهان، همچنین تطبیق آن با بافت شهر اصفهان و درنهایت ارائه شاخصها، این مدل به متخصصان، مجریان و متصدیان شهری جهت اخذ نظرات و دیدگاههای آنها طی جلسات مصاحبه گروهی و فردی ارائه و نظرات آنان اخذ شد.
یافتهها حاکی از آن است که نظریهها و رویکردهای بسیاری با اتخاذ لنزهای مفهومی ویژه سعی در توصیف ویژگیهای محلات داشتهاند. رویکردهای توسعه پایدار محله، کیفیت زندگی در محله، هویت محلهای، شهروندی و محلهی ایرانیاسلامی و مباحث مرتبط به آنها ازجمله رویکردهایی هستند که هرکدام با جهتگیری نظری خاص خود محله را ازنظر ویژگیهای کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی توصیف کردهاند. بر اساس رویکرد توسعه پایدار محلهای، ویژگیهای یک محله در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی قابلبررسی است.
پایداری بهعنوان مفهومی جدید درصدد است به شناخت محله در محورهای فوق در قالب یک تفکر سیستماتیک در پیوند قرار دادن تمامی مؤلفهها در محیطزیست، بپردازد و تعامل میان سیستمهای بیولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی جوامع بشری را ترسیم کند. مفهوم کیفیت زندگی با ابعاد مختلف توسعه پایدار در ارتباط است. هدف از مطرح کردن مفهوم کیفیت زندگی در شهر، اصلاح و تکامل مفهوم توسعه از توسعه صرفا کمی، به توسعهای پایدار بوده است، که در پی بالا بردن سطح کیفیت زندگی انسانها بر اساس برقراری تعامل میان سیستمهای بیولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی جوامع بشری است.
بر این مبنا، کیفیت زندگی شهری و بهتبع آن محلهای درپی توصیف شاخصهای اجتماعی، فرهنگی، محیطی و روانی در دو وجه عینی و ذهنی است. رویکرد هویت محلهای بر مکان، فضا و زمان بهعنوان عناصر تشکیلدهنده محله که مؤلفههای سازنده شخصیت آن نیز هست، تأکید دارد. بر اساس این رویکرد، مؤلفههای سازندهی هویت یک محله در دو بعد عینی و ذهنی و در سه محیط طبیعی مانند کوه، دشت، رود و مصنوع مانند بناها، راهها، خیابانها، میدانها و انسانی مانند آدابورسوم و اعتقادات، تبلور مییابد.
شهروندی و مفاهیم مربوط به آن مانند فرهنگ شهروندی، اخلاق شهروندی، حقوق شهروندی و وظایف شهروندی ازجمله رویکردهایی است که در پی توصیف ویژگیهای فرد بهمثابه شهروند در محیط شهری است؛ و ازآنجاییکه محله بهعنوان اولین واحد تقسیمات شهری، شهروندان را در خود سکنی داده است میتوان با شناخت ارزشها، اصول رفتاری و نگرشهای این افراد که تشکیلدهنده اجتماع محلی هستند، ویژگیهای اجتماعی یک محله را رصد کرد.
رویکرد ایرانیاسلامی، ورود اسلام به ایران را نقطهی عطف تغییر شهرها و محلات ایرانی میداند؛ زیرا اسلام با ورود خود به ایران، ضمن اختلاط با شهرهای ایرانی، مبانی و اصول اسلام را در کالبد و روح شهرها دمید، بهعنوان واحد اجتماعی بزرگتر از خانواده و کوچکتر از شهر نقش برجستهای در این شهر ایفا میکند و به مجموعهای اطلاق میشود که بیانگر وحدت جامعه اسلامی است که این وحدت ریشه در وجه توحیدی اصول دین دارد.
علاوه بر رویکردهای توصیفکننده محله، پژوهشهای انجامیافته در زمینه توصیف و شناخت ویژگیهای شهرها و محلات شهری نیز بر اساس رویکردهای خود بر موارد خاصی تأکید دارند، اما برخی از عناصر و ویژگیهای قابلبررسی در بسیاری از آنها تکرار شده و مشترک است که این امر حکایت از اهمیت این عناصر در شناخت محلات و مناطق شهری دارد.
عناصر و ویژگیهای مذکور عبارتاند از: گستره جغرافیایی محله، ساختار کالبدی و فضاهای اجتماعی و فرهنگی محله، زیرساختها، خدمات و تسهیلات، وضعیت مساکن، تاریخچه محله، ویژگیهای منحصربهفرد محله، بناهای تاریخی و آثار باستانی محله، مناطق طبیعی، ویژگیهای جمعیت شناختی، اقتصاد محلی و کسبوکار اهالی محله، مشکلات آسیبها و جرائم موجود در محله، وضعیت امنیت، فرهنگ و سنتهای مرسوم، هنر و جشنوارههای محلی، بهداشت در محله، افراد و گروههای تأثیرگذار محلی، رفتارهای فرهنگی و اجتماعی، نیازهای فرهنگی اجتماعی و نگرشهای فرهنگی اجتماعی.
بر اساس موارد مذکور، مجموعه عواملی که موجودیت یک محله را ترسیم و ویژگیهای آن را بیان میکنند را میتوان در این خلاصه کرد: وجود قلمروی جغرافیایی در مقیاس کوچک در سطح شهر است که افراد ساکن در آن خود را با آن هویتیابی میکنند. حضور اجتماع انسانی با خصیصه اجتماعی و فرهنگی و نیازهای تقریباً مشابه در آن قلمرو. وجود کاربریهایی که دارای عملکردها، کارکردها و نتایجی و ادامه حیات یک محله را سبب میشود. بنابراین چهار محور اصلی جمعیت، اجتماع، قلمرو، عملکرد که در تعاریف ارائهشده از محله، رویکردهای توصیفکننده محله و تحقیقات انجامیافته در این زمینه بهکرات تأکید شده است، بهعنوان الگوی توصیفکننده محلات شهر اصفهان مطابق شکل زیر در نظر گرفته شد.
برای الگوی توصیفکننده محلات شهر اصفهان؛ محورهای اصلی جمعیت، اجتماع، قلمرو و عملکرد در نظر گرفته شدند
مدل مفهومی شناسنامه فرهنگی اجتماعی محلات شهر اصفهان
محور جمعیت به ساختار و روند جمعیت ساکن در یک محله اشاره دارد که توضیحدهنده واقعیتهای جمعیتی آن محله است. محور اجتماع برگروهی از افراد اشاره دارد که بهواسطه تاریخ و هویت محلی مشترک (روایت مشخص) و زیست در یک مکان مشترک، نگرشها و رفتارها، مسائل و همچنین نیازهای مشترکی دارند. این اجتماع در قالب مفاهیمی چون روایت محله، گروههای اثرگذار، رفتارها، آسیبها و نیازهای موجود در محله، قابل توضیح است. محور قلمرو بستر مکان تعاملات و فعالیتهای ساکنین یک محله است و شاخصهای آن شامل موقعیت جغرافیایی محله، مرز محله، عناصر طبیعی و شبکهها راهها میشود.
درنهایت کاربریهای مختلف درون یک محله که کارکردی اجتماعی و فرهنگی داشته و نیازهای ساکنین در محلات را پاسخگو هستند توصیفکننده محور عملکرد هستند. این محور شامل کاربریهای فرهنگی، مذهبی، آموزشی، ورزشی، تفریحی- گردشگری، بهداشتی-درمانی، تجاری-خدماتی، مسکونی و مبلمان شهری میشود. همچنین «شیوهنامه تدوین شناسنامه فرهنگی اجتماعی محلات شهر اصفهان» (بر مبنای مدل مفهومی ارائهشده) بهعنوان دستور کار یا برنامهی کار که در آن روش، ترتیب، نظام و حدود فعالیتها بهمنظور عملیاتی سازی مدل تشریح شده، ارائهشده است.
نقطه شروع فعالیت، شاخصها و زیرشاخصها یا تعاریف آنها است که برای هر یک، نوع دادهای که گردآوری میشود، منبع تولید آن، ابزارگردآوری، قالب و تکنیک گردآوری آن داده تعیینشده است. برخی از نهادهایی که میتوانند از نتایج این طرح استفاده کنند، عبارتاند از: شهرداری و زیرمجموعههای آن ازجمله سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی و حوزه خدمات شهری، شورای شهر، نیروی انتظامی، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، اداره میراث فرهنگی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، اداره کل بهزیستی.
منابع:
کوکبی، افشین، پورجعفر، محمدرضا؛ تقوایی، علیاکبر. (1384). برنامهریزی کیفیت زندگی شهری - تعاریف و شاخصها، جستارهای شهرسازی، شماره 12 ، ص 6-13.
غلامی، سعید؛ مشکینی، ابوالفضل؛ دویران، اسماعیل. (1394). طراحی فضایی محلات شهری با تأکید بر اصول دین اسلام در شهر ایرانی اسلامی (مطالعه موردی: محله شهدای شهر زنجان)، هویت شهر، شماره 22، سال نهم، ص 41-52.
معصومی، سلمان. (1390). توسعه محلهای در راستای پایداری کلانشهر تهران، تهران: جامعه و فرهنگ.
نظر شما