به گزارش خبرنگار ایمنا، تاب‌آوری به عنوان مفهومی در ارتباط با شهرها و برنامه‌ریزی از دهه۱۹۹۰ میلادی و در پاسخ به تهدیدات محیطی و تنظیم چارچوب‌های اجتماعی و نهادی ظاهر گشت تا نشان دهد که شهرها در شرایط پیچیده، بغرنج و غیرقابل پیش‌بینی باید بتوانند به صورت پایدار عمل کرده و در برابر مشکلات مقاوم بایستند.
آنچه امروزه در مدیریت شهری مهم ارزیابی می‌شود توجه به تغییرات کالبدی شهر است. وجود منابع مالی، انسانی و مهمتر از همه منابع اطلاعاتی غنی می‌تواند شهر را به سمت ارائه خدمات بهتر سوق دهد تا در این میان انتظارات مردم و گروه‌های بانفوذ نیز برآورده شود و اهداف پایداری به دست آمده، تاب‌آوری شهر تضمین شود.
اما وقتی از تاب‌آوری شهری صحبت می‌شود باید دانست که شهر در مقابل چه چیزهایی باید تاب‌آور باشد و در حال حاضر وضع تاب‌آوری شهرهای کشور به ویژه اصفهان چگونه است؟
در این باره با «حمید صابری» دکترای برنامه‌ریزی شهری و استادیار گروه جغرافیای دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد به گفت و گو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می خوانید:
عوامل تاب‌آوری شهرها چیست؟
با توجه به اینکه مفهوم تاب‌آوری مربوط به قبل از پایدار ساختن شهرها بوده است پس از آن مبحث تاب‌آوری به وجود آمد که بیشتر در حوزه بلایای محیطی، مشکلات اجتماعی و اقتصادی در ادبیات برنامه‌ریزی شهری است.
تا کنون پیرامون مفاهیمی که در ارتباط با تاب‌آوری شهری وجود دارد تعاریف متعددی مطرح شده است اما تاب‌آوری بیشتر در حوزه مخاطراتی است که در ارتباط با آنها تفکری انجام نشده است در حالی که اگر در هر حوزه بحران زا از پیش تفکر شود احتمال اینکه در مواقع بحران دچار مشکل شویم بسیار کم است.
مخاطرات طبیعی اعم از سیل، طوفان یا در مناطق گرمسیری همچون گردبادها باعث وارد شدن آسیب‌های جدی به فضاهای شهری می‌شود از این رو در مبحث تاب‌آوری شهرها باید طوری اندیشیده شود که نه تنها شهر بتواند در برابر مشکلاتی که در حال حاضر به وجود می‌آید خود را پایدار سازد، بلکه در مقابل مشکلات آینده نیز تاب‌آور باشد.
تاب‌آوری تعاریف متعددی دارد، اما مهم‌ترین تعریف آن امکان بازگشتن به شرایط قبل از حادثه است. اینکه شهرها تا چه اندازه آمادگی دارند به فضای قبل از حادثه بازگشته و بتوانند خود را بازتوانی کنند.
با توجه به سیستم پیچیده شهر تاب‌آوری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی، نهادی و اکولوژیکی دسته‌بندی می‌شود که هر کدام از این موارد نشان می‌دهد که چقدر این زیر سیستم ها توانایی دارند در موقع بحران انعطاف‌پذیری لازم را داشته و پس از مدت کوتاهی به حالت قبلی بازگردند.
سازمان ملل متحد و بانک جهانی کتاب‌های متعددی در حوزه تاب آوری منتشر کرده و مطالعات زیادی انجام داده است؛ اخیراً نیز شهرداری تهران درسنامه منتشر شده‌ای تحت عنوان «چگونه می‌توان شهرها را تاب‌آور کرد» را ترجمه کرده که می‌تواند راهکاری برای مدیران شهری باشد.
چطور در کلانشهرها می‌توان به سمت تاب‌آورشدن حرکت کرد؟
برای رسیدن به تاب‌آوری در سطح کلانشهرها تقریبا ستاد یا مدیریت مشخصی نداریم که در حوزه کلانشهری بتواند تفکری خاص بر روی تاب‌آوری داشته باشد؛ اما به راستی تاب‌آوری چه چیزی را بررسی می‌کند؟
اگر در حوزه کلانشهری نگاه کنیم، تاب‌آوری را می‌توان در دو دسته کلی تعریف کرد که یکی مردم تاب‌آور و دیگری کالبد تاب‌آور است. کالبد تاب‌آور متأثر از زیرساخت‌ها و تجهیزات موجود در شهرهاست. به عنوان مثال اگر پلی خراب شد تا چه اندازه امکان بازسازی آن وجود دارد، اما بحث مردم تاب‌آور بدان معناست که مردم هنگام رویارویی با یک بحران تا چه حد می‌توانند خود را به مرحله قبل از بحران برگردانند ولی تا کنون اقدامات خاصی در این باره انجام نشده و شاید حتی اندیشیده نشده است.
کلانشهرهایی چون تهران، اصفهان و مشهد در برابر بحران‌های بزرگ بسیار خطرپذیر هستند و می‌توانند در این مواقع دچار مشکلات جدی شوند.
علت اینکه مدیریت شهری باید وارد عمل بشود و در مورد هر کدام از این مسائل که بتواند بحران در شهر وارد کند باید آینده پژوهی انجام بدهد و سناریو های مورد نظر درباره اینکه چطور شهر را تاب آور کنیم باید از قبل تدابیر خاصی اندیشیده شود. در رابطه با بحران‌ها پیش رو اطلاع رسانی خوبی به مردم انجام نمی‌شود. به عنوان مثال در جریان سیل اخیر که در برخی استان‌های کشور اتفاق افتاد بسیاری افراد نمی دانستند ستادی به نام ستاد مدیریت بحران وجود دارد که می‌تواند از طریق پیامک به مردم اطلاع رسانی کند، در حالی که این پیامک‌ها را می‌توانستند قبل از بحران ارسال کنند تا مردم خطر سیل را جدی‌تر بگیرند.
معتقدم کلانشهرهای ما نه در حوزه کالبدی و نه در حوزه اجتماعی، تاب‌آوری کافی را نداشته و مدیران شهری و شهروندان آموزش کافی ندیده‌اند و علاوه بر آن در حوزه‌های دیگر همچون مباحث تاب آوری اقتصادی و زیرساختی عملاً کاری انجام نشده است.
اگر بخواهیم به تاب‌آوری شهرهای کشور از یک تا پنج امتیاز دهیم، امتیاز «دو» یعنی امتیاز متوسط به پایین را در تمام حوزه‌ها دریافت می‌کنند.
تاب‌آوری شهری‌های کهن ایرانی چگونه بوده است؟
در گذشته چون نظام برنامه‌ریزی منسجمی وجود نداشته، شهرهای ما از لحاظ کالبدی تاب‌آور نبودند، اما از نظر اجتماعی چون مردم با یکدیگر همبستگی داشتند امکان اینکه شرایط همنوعان حادثه دیده را به شرایط قبل از حادثه بازگردانند داشتند.
در واقع با توجه به سرمایه اجتماعی که در گذشته وجود داشته، شهرهای کهن ایران از لحاظ اجتماعی بیشتر تاب‌آور بودند، اما از نظر کالبدی تاب‌آوری نداشتند و دربرابر بلایای طبیعی و همچنین بیماری ها بسیار شکننده بودند به همین دلیل بسیاری از تمدن‌های ما از بین رفت.
به نظر شما بحران‌های پیش رو در کلانشهرها چیست؟
در کلانشهرها به طور کلی بحران‌ها به دو دسته بحران‌های اجتماعی و بحران‌های طبیعی تقسیم می‌شود.
بحران‌های طبیعی اعم از سیل، زلزله، طوفان و غیره بحران‌های شناخته شده‌ای هستند که باتوجه به موقعیت جغرافیایی ممکن است بعضی شهرها بیشتر درگیر آنها شده و بعضی دیگر هرگز درگیر نشوند.
در حوزه بحران‌های اجتماعی عواملی همچون کاهش همبستگی اجتماعی شهروندان به یکدیگر و کاهش اعتماد اجتماعی آنها به مدیران شهری می‌تواند شهر را غیر تاب‌آور کرده و در زمان وقوع بحران احتمال اینکه تعامل شهروندان با مدیران شهری یا حتی شهروندان با یکدیگر بسیار کمرنگ شود وجود خواهد داشت و به همین دلیل در شهرها هم بحران‌های طبیعی و هم بحران‌های اجتماعی آسیب‌زا هستند.
آنچه واضح است اینکه در حال حاضر بیشتر بر روی سوانح و بحران‌های طبیعی مطالعات و بررسی‌ها انجام شده، اما در ارتباط با بحران‌های اجتماعی کمتر مطالعه انجام شده است. مثلا در ژاپن بیشتر در ارتباط با تاب‌آوری پیرامون خطر زلزله و در امریکا بیشتر در خصوص خطر طوفان مطالعه انجام شده، اما در خصوص حوزه‌های اجتماعی که چقدر مردم تاب‌آور هستند مطالعات بسیار کم است. به طور معمول بسیاری شهروندان ساختمان یا شغل خود را بیمه نمی کنند در چنین مواقعی با کوچکترین بحران مسکن و شغل خود را از دست داده و کل زندگی آنها بر اثر بحران‌هایی مثل سیل اخیر از بین می‌رود.
در شهرها نیز شرایط به همین منوال است، یعنی در خصوص میزان تاب‌آوری تمام فضاهای شهری اولاً مطالعه منسجمی انجام نشده، دوم اینکه به دلیل هجوم شهروندان سوداگر به بسترهای طبیعی مانند مسیل‌ها و حریم رودخانه‌ها آمادگی لازم برای مقابله با بحران‌های طبیعی به ویژه سیل وجود ندارد و سوم اینکه در صورت تخریب یک زیرساخت یا فضای شهری مانند پل‌ها یا مراکز خرید خسارات بسیاری به اقتصاد و اجتماع شهر وارد می‌شود که برخی مواقع تقریبا غیرقابل جبران است، در حالی که اگر تدابیر لازم از قبل اندیشیده شده بود کمترین ضرر ایجاد می‌شد و از طرف دیگر از طریق در نظر داشتن بیمه‌های تکمیلی فشار کمتری بر مدیریت شهر و بر شهروندان وارد می‌شد.
بنابراین می‌توان گفت که بسیاری شهرهای ما در ابعاد کالبدی و و مدیریتی در معرض خطر بالقوه هستند و در صورت مواجه با بحران‌های متوسط و بزرگ تاب‌آوری کمی دارند.
راهکارهای افزایش تاب‌آوری کلانشهر اصفهان چیست؟
اصفهان در معرض بحران‌هایی وجود دارد که این بحران‌ها می‌تواند خسارت جدی به این شهر تاریخی وارد کند.
مهم‌ترین بحران‌های طبیعی اصفهان این است که این شهر در پهنه خطر نسبی زلزله متوسط و در برخی پهنه‌ها در معرض خطر سیل به دلیل وجود رودخانه زاینده رود و مسیل‌های پیرامون وجود دارد، همچنین تداوم خشکسالی و کم آبی کل سیستم شهر را تهدید می کند.
در حالی که نظام مدیریت شهری اعم از شهرداری و سایر ارگان‌های دولتی بصورت یکپارچه و نظامند با رویکرد آینده پژوهشی اقدامات ناچیزی انجام داده‌اند و درباره اقدمات انجام شده تا کنون اطلاع‌رسانی کافی انجام نشده است. موضوع دیگر بحث آموزش نیروهای انسانی در مواقع بحران است که مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد. این در حالی است که به غیر از نیروهای سازمان آتش نشانی شهرداری اصفهان، سایر نیروها در این زمینه تخصص کافی امداد و نجات در فضای شهری را ندارند و از طرف دیگر اگر شهر اصفهان درگیر سیل یا زلزله بشود مردم عادی توانایی کمک کردن نخواهند داشت زیرا آموزش دیده نیستند؛ به همین دلایل باید بستر اجتماع را آماده ساخت تا هرکدام از شهروندان با توجه به توانی که دارند بتوانند بحران را مدیریت کنند.
با توجه مطالعات انجام شده در سال‌های گذشته سطح سرمایه اجتماعی در شهر اصفهان نسبتاً پایین است، از این رو در مواقع بحران این مشکل به وجود می‌آید که هرکس به فکر منفعت خود بوده و کمتر به این فکر است که به همسایه و یا دیگران امدادرسانی کند.
البته تجربه ایران نشان داده که در مواقع بحران، همبستگی مردم بیشتر می‌شود، اما در حقیقت آنها باید به یکدیگر اعتماد داشته باشند تا بتوانند یاری‌رسان یکدیگر باشند، در غیر این صورت در بی اعتمادی امکان اینکه مردم به خودشان و مدیران شهری کمک کنند بسیار کم است.
در سایه همین بی‌اعتمادی هاست که عده‌ای از افراد تشخیص می‌دهند کمک‌های خود به مردم حادثه دیده بر اثر سیل یا زلزله را خودشان مستقیم ببرند در حالی که این اقدام صحیح نیست. در مواقع بحران باید نهادهای مورد اعتماد مردم، کمک‌های آنها را جمع‌آوری و به مناطق حادثه دیده ارسال کند؛ همانطور که بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان اصفهان، کمیته امداد امام خمینی(ره) و سازمان بهزیستی معمولاً متولی امدادرسانی هستند و ارائه خدمات را مدیریت می‌کنند با این حال اکنون یک ستاد مشترک مدیریت بحرانی شهری که بتواند کارایی افراد را ارزیابی کرده و آموزش‌‌های لازم را به انها ارائه کند، به صورت منسجم وجود ندارد.
به نظر من در مقیاس استان به غیر از تجارب عملی و ارزنده بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان اصفهان در زمینه امدادرسانی و بازسازی پس از بحران‌های طبیعی مانند زلزله بم و کرمانشاه و حرکت جهادی این نهاد در زمینه ساماندهی و امدادرسانی به ویژه در بحران سیل‌های اخیر سایر ارگان‌های دولتی به صورت مستقیم و فراگیر درگیر مدیریت پس از بحران نبوده‌اند.
در سطح شهر اصفهان نیروهای آموزش دیده بخش آتش نشانی شهرداری اصفهان در مواقع بحران می‌توانند خدماتی را ارائه کنند، اما تعداد نیروهای شهرداری اصفهان در بخش آتش‌نشانی محدود است و در مواقع وقوع بحران‌هایی همچون زلزله یا سیل این نیروها تنها به یک بخش از شهر می توانند خدمات‌رسانی کنند و امکان امدادرسانی مطلوب به کل شهر با نیروها و تجهیزات محدود شهرداری وجود ندارد و لازم است از ظرفیت و توانایی شهروندان و سایر ارگانها استفاده شود.
بنابراین بهتر است مدیریت شهری اصفهان با سازمان‌هایی که در زمینه امدادرسانی فعال هستند، همکاری تنگاتنگ داشته و از مردمی که توانایی کافی دارند بخواهد که به صورت خودجوش در مواقع بحران کمک کنند تا آسیب‌های ناشی از بلایای طبیعی در کمترین زمان رفع شود.
در مجموع باید گفت که شهرداری اصفهان به تنهایی آمادگی مقابله با بحران‌هایی در حد رفع خطرات ناشی از طغیان رودخانه زاینده رود را دارد، اما در مقیاس بحران های با شدت و قلمرو وسیعتر امکان ارزیابی این نهاد بصورت دقیق وجود ندارد. البته با توجه به اینکه شهرداری اصفهان متولی امور شهر است، توانایی بالقوه‌ای در مدیریت بحران دارد.
با توجه به اینکه تاب‌آوری چارچوبی الزام آور برای مدیریت آینده شهرها به شمار می‌رود، به نظر شما می‌توان سنجش تاب‌آوری شهری را انجام داد؟
بله مطالعات متوسطی در حوزه کلانشهرها به ویژه در شهرهای تهران و قزوین، تبریز، ارومیه پیرامون سنجش تاب‌آوری انجام شده است. در این باره دو مسئله وجود دارد، اول اینکه فردی که می‌خواهد این کار را انجام دهد چه توانایی دارد و دوم اینکه چه داده‌هایی در دسترس دارد و اصلا می‌توان سنجشی را انجام داد و مشکلات را قبل از اینکه دچار مشکل شویم، شناسایی کرد؟ یا در خصوص تاب‌آوری اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی و نهادی می‌توان مطالعات مسنجمی قابل اعتماد انجام داد؟
به نظر من هر سال باید نتایج مطالعات و ارزیابی میزان تاب‌آوری شهری به روز رسانی شود و نقاط ضعف و تهدیدهای پیش‌رو با منطق علمی و رویکرد آینده پژوهی بررسی شود تا بتوان از پشتوانه نظری برای اقدامات عملی در زمینه تاب‌آوری شهر استفاده کرد، اما با توجه به اینکه انجام هر مطالعه و اقدامی در مراحل انجام مطالعات و همچنین اجرای پیشنهادهات نیاز به اعتبار مالی ویژه‌ای دارد و معمولاً ردیف بودجه خاصی برای این موارد در در نظر گرفته نمی‌شود، نتایج این مطالعات عمدتا در کتابخانه‌ها باقی می ماند هیچگاه به مرحله عمل و اقدام نمی‌رسد.
بنابراین در شهر اصفهان ضرورت دارد که سنجش میزان تاب‌آوری انجام شود؟
در خصوص تاب‌آوری اجتماعی مقالات و پایان نامه‌هایی با توجه به شرایط شهر انجام شده، اما شهرداری اصفهان از طریق مشاوره‌های خبره باید هر سال میزان تاب‌آوری ابعاد مختلف را با معیاری‌های علمی سنجش کند، زیرا ممکن است طی یک سال تاب‌آوری شهر در یک یا چند بعد نسبتا قابل قبول باشد، اما به دلایل متعددی در پنج سال بعد شاهت افت میزان تاب آوری در برخی شاخص‌ها باشیم. نکته دیگر اینکه تاب‌آوری باید در مقیاس خانواده به صورت مستمر آموزش داده شود، زیرا وقتی خانواده تاب‌آور شد، محلات و شهرها نیز بصورت بالقوه تاب‌آور می‌شود. البته اگر کالبد شهر تاب‌آور باشد و شهروندان تاب آور ی لازم را نداشته باشند، باز هم امکان اینکه مردم بتوانند در مواقع بحران از پس مشکلات خودشان برآیند وجود ندارد. با توجه به اینک دولت توانایی مالی زیادی برای کمک به شهروندان ندارد که بتواند شرایط آنها را به روز اول بازگردند.
ذی‌نفعان تاب‌آوری «مردم و شهروندان» هستند از این رو باید نتایج مطالعاتی که در استان اصفهان انجام شده از طریق «وب پیج‌های رسمی» در اختیار مردم قرار بگیرد تا مردم شهر بدانند کجاهای شهر در برابر چه مخاطراتی تاب آور نیست و خودشان را آماده کنند، در غیر این صورت اگر مطالعات زیادی هم داشته باشیم، اما به اطلاع مردم نرسانیم، مردم نمی‌دانند که کجاها در معرض کدام پدیده بحران زا قرار دارند و این مشکلات را چند برابر می کند.
موضوع دیگر این است که شهر اصفهان حداقل از زمان حمله مغول‌ها و افاغنه تا کنون دچار خسارات جدی نشده تا بتوانیم تاب‌آوری آن را ارزیابی کنیم، اما می‌توانیم با آموزش شهروندان و مقاوم‌سازی فضای شهری و مساکن آمادگی مقابله با بحران‌ها را بصورت بالقوه داشته باشیم.
در مجموع تاب‌آوری از نوع تفکر مدیران شهری به مردم منتقل می‌شود، زیرا مردم از مدیران شهری ایده می‌گیرند و البته تبلیغات شفاهی نیز می‌تواند تأثیر زیادی در افزایش تاب‌آوری داشته باشد. همچنین شهرداری‌ها می‌توانند گزارش‌های مستندی به مردم ارائه کنند که مثلا در شهر شیراز، اهواز یا شوش چه مشکلاتی درحوزه برنامه‌ریزی شهری و مدیریت شهری باعث تشدید بحران سیل‌های اخیر شد.
وقتی به واسطه بحران خسارتی به مردم وارد می‌شود، فقط در زمان اوج حادثه رسانه‌ها به مسائل فراروی مردم و شهرهای حادثه دیده توجه می‌کنند و بعد از آن به فراموشی سپرده می‌شود، اما مردم حادثه دیده اگر آمادگی لازم را نداشته باشند معمولا هیچ وقت نخواهند توانست روی پای خود مثل روز اول بایستند.
نکته پایانی اینکه در بحث تاب‌آوری به ویژه تاب‌آوری اجتماعی نیاز به روان‌شناس‌های سلامت در حوزه شهری داریم تا بدانیم به افرادی که دچار مشکل شدند چگونه مشاوره بدهیم تا به زندگی قبلی خود بازگردنند.
گفت و گو از: راضیه کشاورز- خبرنگار ایمنا
نظر شما