درآمدی بر معماری فناوری اطلاعات در سازمانها

معماری (IA) که به عنوان معماری سازمان فناوری اطلاعاتی یا به اختصار معماری سازمانی نیز شناخته می شود، بیش از آنکه یک متدولوژی توسعه سیستم های اطلاعاتی به مفهوم خاص آن باشد، رهیافتی است برای فراهم آوردن یک چهارچوب سازمانی برای هماهنگ کردن و همسو سازی کلیه فعالیت ها و عناصر فناوری اطلاعات(IT) در درون یک سازمان. این رهیافت از نظر تاریخی پیشینه چندانی ندارد و دربین متولوژی ها و روش های شناخته شده برنامه ریزی فناوری اطلاعات، از همه جدیتر است.
در اوایل دهه۹۰ میلادی، با رشد انفجارگونه فناوری اطلاعاتی جدید به ویژه با ابداع و همه گیر شدن فناوری اینترنت و محیط های چند رسانه ای، سازمان های بزرگ دولتی و خصوصی در کشورهای پیشرفته و به ویژه در آمریکا، بناگاه با طیف وسیعی از کاربردهای متنوع این فناوری ها در واحد تابعه خود شدند که هریک در جهت خاصی در حال گسترش بود. این سازمان ها از سویی زیر فشار تقاضاهای روز افزون کارکنان خود واز سویی دیگر با دسترسی به بازار هر دم گسترش یابنده محصولات و خدمات (IT)، ناگزیر از استخدام و بکارگیری عملی محیط ها و فناوریهای جدید بودند. بکارگیری عملی محیط ها و فناوریهای جدیدبودند. بکارگیری مدام فناوری های اطلاعاتی جدید مستلزم سرمایه گذاری هنگفتی در این زمینه بود که برای انجام آن، نیاز به توجیه اقتصادی کافی و برنامه های راهبردی احساس می شد. این امر به ویژه در مورد سازمان های دولتی که برای تامین هزینه های خود به بودجه دولتی آمریکا متکی بودند، با شدت بیشتری خود را آشکار می کرد. به دلیل شتاب روز افزون نوآوری در زمینه (IT)، سرمایه گذاری های بی هدف در بکارگیری فناوریهای جدید، به سرعت کهنه شده و بدون بازگشت سرمایه اولیه منجر به خروج سرمایه از چرخه منابع سازمان های می شد.
در سال ۱۹۹۲، وزارت دفاع آمریکا(DOD) پروژه ای تحقیقاتی را آغاز کرد که به اختصار TAFIM نامیده می شد. هدف از این پروژه، تهیه یک طرح جامع برای چهارچوب بخشیدن و هماهنگ کلیه منابع اطلاعاتی در داخل مجموعه وزارت دفاع بود. در سال ۱۹۹۴، وزارت دفاع آمریکا با انتشار بیانیه ای واحدهای تابعه خود را ملزم به اجرای نتایج TAFIMو انطباق سیستم های اطلاعاتی خود با آن نمود. TAFIM از آن تاریخ تاکنون همواره در حال بازنگری و اصلاح بوده و در حال حاضر نسخه ۳ آن توسط DODاستفاده می شود.
تجربه وزارت دفاع مورد استقبال سایر وزارتخانه و موسسات دولتی فدرال قرار گرفت و روش ها و الگوهای بکار رفته در TAFIM در سایر سازمان ها نیز بکار گرفته شد.
در سال ۱۹۹۶ قانونی در کنگره آمریکا به تصویب رسید که به قانون کلینگر- کوهن معروف شد. مطابق این قانون، همه وزارتخانه ها و سازمان های فدرال آمریکا ملزم شدند معماری (IT) خودر ا تنظیم کنند. مسئولیت تدوین، اصلاح و اجرای معماری (IT) یکپارچه در هر سازمان مطابق این قانون بر عهده مدیر ارشد اطلاعاتی (CIO) آن سازمان قرار گرفت.
قانون کلینگر کوهن، معماری (IT) را چنین تعریف می کرد:
" یک چهار چوب یکپارچه برای ارتقا یا نگهداری فناوری موجود و کسب فناوری اطلاعاتی جدید برای نیل به اهداف راهبردی سازمان و مدیریت منابع آن".
به دنبال تصویب قانون کلینگر- کوهن، که مهمترین سند قانونی در مورد الزام تنظیم معماری اطلاعاتی در سازمان های دولتی آمریکاست، سازمان مدیریت و بودجه ریزی(OMB) نیز در رهنمودی که در سال ۱۹۹۶ منتشر ساخت، بر لزوم هماهنگی طرح ها و هزینه های انجام شده توسط موسسات آمریکا با معماری (IT) سازمانی و فدرال، تاکید نمود. پس از تاریخ تقریبا همه موسسات فدرال آمریکا، از جمله وزارتخانه، سازمان ها، نیروی انتظامی و دانشگاههایی که از بودجه دولتی استفاده می کنند، پروژه هایی را برای تنظیم و تدوین معماری اطلاعاتی خود به انجام رسانده اند. چند سال پیش شورای مدیران ارشد اطلاعاتی آمریکا، سندی را منتشر ساخت که حاوی چهارچوب معماری سازمانی دولت فدرال آمریکا بود. این چهارچوب با جمع بندی تجربیات و نتایج پروژه های IA در سازمان های دولتی و نظامی تنظیم شده و هدف آن همسان سازی الگوی معماری اطلاعاتی در سازمان های فدرال آمریکاست. این سند هنوز در حال بازنگری و اصلاح است، اما در همین حد هم می توان آن را معماری اطلاعاتی دولت فدرال آمریکا نامید.
به این ترتیب ملاحظه می شود که رهیافت معماری اطلاعات IA، پیشینه ای در حد کمتر از یک دهه دارد و در این مدت نیز عمدتا توسط موسسات دولتی آمریکا به کار گرفته شده است. موارد زیر را می توان به عنوان دلایل و زمینه طرح این رهیافت دانست:
تنوع فناوری های جدید که در سازمان ها بکار گرفته می شود. در واقع می توان گفت همانگونه که در اواخر دهه هفتاد میلادی، تنوع پایگاه های داده ای در سازمان ها منجر به طرح و ارائه متدولوژی های داده گرا و ایده های مهندسی اطلاعات شد، تنوع فناوریهای جدید اطلاعاتی نیز به طرح ایده معماری سازمانی (IT) انجامید، که اساسا چهارچوبی است برای یکپارچه سازی منابع (IT).
تحول سریع محیط های سخت افزاری و نرم افزاری. در ده سال گذشته، محیط ها و فناوریهای اطلاعاتی با سرعت چشمگیری در حال تغییر و تحول بوده اند. برآورد شده است که دهه ۸۰، یک کارشناس (IT) زمانی در حدود ۳ تا ۵ سال برای تسلط برروی یک فناوری اطلاعاتی جدید در اختیار داشت، در حالی که این زمان در سالهای دهه ۹۰، به حدود ۶تا۱۸ ماه رسیده است. به عبارت دیگر، فناوریهای جدید اطلاعاتی، هنوز از گرد راه نرسیده کهنه می شوند و سازمان ها برای مجهز نگه داشتن خود به آخرین فناوریها، ناگزیرند به طور مستمر هزینه های هنگفتی متحمل شوند.
سازمان های گسترده به ویژه موسسات دولتی، به دلیل گستردگی خود و همچنین ماهیت فعالیت هایشان، ناگزیرند به صورت روز افزونی از منابع خارج سازمانی استفاده کنند.(Outsourcing) این امر به ویژه در زمینه (IT) امروز به یک قاعده عمومی تبدیل شده است. در چنین اوضاع و احوالی، طبیعی است که استاندارهای فنی و محیط های کاری پیمانکاران خارجی، به تدریج به سازمان تحمیل شده و در نتیجه محیط فنی متشتتی را ایجاد کند.
محدودیت بودجه و منابع مالی، که بویژه در موسسات دولتی و عمومی بیشتر خود را آشکار می سازد، سازمان ها را وا می دارد که در زمینه سرمایه گذاری بر روی (IT) با دقت و صرفه جویی بیشتر عمل کنند و در نتیجه برای هر هزینه ای، دلائل و توجیهات اقتصادی محکمی مورد نیاز است.
در تشویق موسسات و ادارت فدرال به انجام پروژه های IA معمولا منافع زیر برای تنظیم یک معماری سازمانی (IT) برشمرده می شود:
تسهیل جریان داده های و اطلاعات در درون سازمان
افزایش قابلیت سازمان برای تبادل اطلاعات با سایر موسسات
تسهیل روند تصویب بودجه سازمان در OMB
حصول اطمینان از اینکه (IT)، دستیابی به اهداف راهبردی سازمان را پشتیبانی می کند.
حصول اطمینان از اینکه زیر ساخت (IT) در سازمان فعال است و با پیشرفت سریع و مداوم فناوریهای جدید نیز همچنان فعال خواهد ماند.
تسهیل تجهیز به دستاوردهای نوین (IT) و کاهش هزینه های بهسازی، پشتیبانی و نگهداری.
کمک به تحکیم موقعیت نسبی در بازار (IT)
ادبیات و الگوهای IA شدیدا متاثر از ایده ها و آثار جان زاکمن، یکی از معروف ترین و تاثیر گذار ترین پژوهندگان مهندسی سیستم ها می باشد. کتاب معروف زاگمن به نام " چهارچوب معماری سیستم های اطلاعاتی" پایه بسیاری از مدلهایی است که بعدا در IA طراحی شده اند. در ضمن، زاکمن یکی از طراحان اصلی متدولوژی BSP در IBM بوده است.
۲) مبانی و مفاهیم
از آنجا که IA یک رهیافت عام برنامه ریزی و مدیریت فناوری اطلاعات است، برای درک بهتر آن ضروری است ابتدا مبانی نظری و مفاهیم اساسی آن بدرستی شناخته شود. طراحان IA موکدا توصیه می کنند که قبل ازاجرای IA در هر سازمان، چهارچوب کلی روش با توجه به اقتضائات خاص سازمان ویژه سازی شود. به همین دلیل مفاهیم کلی IA به مراتب بیشتر از شناخت کاربردهای خاصی آن اهمیت دارد.
الگوی پایه ای که در IA از ان استفاده می شود مدل معماری معماری سازمانی نام دارد که توسط موسسه ملی استانداردها و فناوری آمریکا(NIST) پیشنهاد شده است. این مدل الگویی را برای مدلسازی عناصر IA در یک سازمان فراهم می کند که از پنج لایه زیر تشکیل شده است:
لایه معماری کاری
لایه معماری اطلاعاتی
لایه معماری سیستم های اطلاعاتی
لایه معماری داده ها
لایه معماری فناوری( نرم افزاری، سخت افزار، ارتباطات)
با استفاده از این لایه ها می توان هرم IA در یک سازمان را با نمودار زیر نشان داد: در این هرم، هر لایه در خدمت لایه بالاتر است و به نوبه خود، ساختار و الزامات لایه پایینی خود را تعیین می کند. برای آنکه درک روشن تری از این الگو داشته باشیم، توضیحی در مورد هر یک از این لایه ها ضروری است.
معماری کاری: منظور از لایه Business در یک سازمان، ماموریت، اهداف، چشم انداز و راهبردهای دراز مدت آن است که در واقع علت وجودی سازمان و نحوه تحقق اهداف آن را بیان می کند. ماموریت و اهداف یک سازمان، فرایندهای نحوه تحقق اهداف آن را بیان می کند. ماموریت و اهداف یک سازمان، فرآیندهای کاری آن را تعیین می کنند و سمت و سوی حرکت و تحول آن را مشخص می سازند. این لایه پایدارترین و اساسی ترین لایه معماری یک سازمان است، زیرا ماموریت ها و اهداف آن بندرت و تنها در اثر تحولات اجتماعی و تاریخی دامنه دار ممکن است تغیر کند( به عنوان مثال تغییر ماموریت شهرداری ها از موسسات خدمات شهری به سازمان های مدیریت و برنامه ریزی شهری). معماری کاری سازمان مستقیما توسط مدیریت ارشد سازمان تعیین شده و در سطوح بالایی سازمان ملموس است.
اطلاعات:
 سازمان برای دستیابی به اهداف خود، به اطلاعات و منابع اطلاعاتی نیاز دارد. در این لایه، عناصر و منابع اطلاعاتی سازمان از دید کاربرد، توزیع و دسترس پذیری مطرح می شود، چه اطلاعاتی در سازمان تولید می شود؟ این اطلاعات چگونه توزیع می گردد؟ چه کسانی به چه اطلاعاتی دسترسی دارند؟ چگونه این اطلاعات برای تصمیم گیری، برنامه ریزی و انجام فعالیت های روزمره مورد استفاده قرار می گیرد؟... سئوالاتی از این دست، در لایه اطلاعات مطرح شده و به آن پاسخ داده می شود. مدیریت ارشد و میانی و همه تصمیم گیران سازمانی با این لایه درگیر هستند.
سیستم های اطلاعاتی ( کاربردها): 
در این لایه تعداد و توزیع برنامه های کاربردی که تولید دستیابی به اطلاعات را ممکن می سازند، تعیین می شود. هر سیستم دارای الگوی اطلاعاتی، عملیاتی و کاربری خود می باشد که باید لایه در لایه کاربردها، جایگاه آن در کل سازمان تعیین شود. وظیفه این برنامه های کاربردی، تبدیل داده ها به اطلاعات و ارائه اطلاعات به تصمیم گیران سازمانی است.
داده ها: 
در لایه داده ها، محتوا و شکل پایگاه های داده ای سازمان، الگوهای ذخیره سازی و تبادل آنها مورد بحث قرار می گیرد. به عنوان مثال مدل داده ای سازمان( هستنده ها و روابط بین آنها) یکی از مولفه مهم لایه داده هاست. برخلاف لایه اطلاعات، گستره پوشش این لایه بسیار وسیع می باشد و علاوه بر مدیریت و مراجع تصمیم گیری، همه کارکنان عملیاتی سازمان را در بر می گیرد. از سوی دیگر تغییر و تحول در این لایه به مراتب بیشتر ار لایه اطلاعات است.
فناوری: 
در پایین ترین لایه مدل سازمانی (IT)، محیط سخت افزاری، نرم افزاری و ارتباطی لازم برای اجرای سیستم های اطلاعاتی و گردش اطلاعات و عملیات تعیین می شود. عناصر این لایه، در معرض سریع ترین تغییرات و دگرگونی ها قرار دارند. تقریبا ۶ ماه یکبار نسل جدیدی از پردازنده ها وارد بازار می شود. برنامه نویسی، سیستم های عامل، نرم افزاری مدیریت پایگاه داده ها و از همه مهمتر نرم افزارهای ارتباطی دائما در حال ارتقا و تغییر نسل هستند. هر تغییری در یک مولفه، بلافاصله تغییر سایر عناصر این لایه را ضروری می سازد. به این ترتیب، معماری اسزمان در لایه فناوری دائما در حال تغییر و توسعه است.
تشریح این مدل ممکن است در برخورد اول بدیهی به نظر آید، اما توجه دقیق تر به آن و نیز تامل در الزامات منطقی آن، نکات مهمی را در رابطه با کل رهیافت IA روشن می سازد.
IA یک متدولوژی داده نگر است. به عبارت دیگر داده ها و اطلاعات در آن بر کاربردها و سیستم های اطلاعاتی اولویت و ارجحیت دارند. IA مانند همه روش های داده گرا بر این اندیشه استوار است که در یک سازمان، اطلاعات از عملیات پایدارتر و اساسی تر است و لذا برای سازماندهی معماری (IT) در یک سازمان، نخست باید به ساختار و نیازهای اطلاعاتی توجه کرد.
IA یک متدولوژی سازمان نگر است و به استفاده از اطلاعات در یک سازمان، نگرشی راهبردی دارد. شعار اصلی IA این است که مسائل سازمانی، راه حل های سازمانی می طلبد نتیجه ای که از این نگارش سازمان نگرانه حاصل می شود.
عبارتند از:
تاکید بر برنامه ریزی راهبردی در سازمان و مبتنی بودن معماری اطلاعاتی بر آن
تاکید بر مشارکت و تعهد مدیریت
تاکید توسعه معماری اطلاعاتی با مشارکت همه عناصر و کارکنان سازمان
تاکید بر اینکه فناوری اطلاعات در یک سازمان باید در جهت دستیابی به اهداف سازمان باشد.
IA یک راه مشخص برای توسعه منابع اطلاعات( از جمله سیستم های اطلاعاتی) پیشنهاد نمی کند
. بلکه چهارچوبی است که نحوه استفاده از همه منابع اطلاعاتی را در یک برنامه راهبردی سازمان ادغام و یکپارچه می کند.
IA برای مدیریت اطلاعات تاکید دارد نه بر مدیریت فناوری. از این نظر، IA بیشتر به ایده های IRM نزدیک است.
مدل مفهومی IA بر ویژه سازی و درونی کردن الگوها و روش های کلی در سازمان تاکید زیادی می شود.این تاکید موجه است زیرا IA یک متدولوژی کاملا مشخص و عملی نیست، بلکه تنها خطوط راهنما و چهارچوب های اساسی معماری اطلاعات سازمان را فراهم می آورد.
یکی از ویژگی های ممیزه IA تاکید آن بر اهمیت استانداردها در معماری (IT) سازمان است. همانگونه که گفته شد، یکی از زمینه های پیدایش رهیافت IA، تنوع محیط ها و ابزارهای (IT) در سازمان هاست. که عملا تعامل پذیری بین عناصر اطلاعاتی را غیر ممکن می کند. برای غلبه براین تنوع و تفرقه، IA بر لزوم تدوین و استقرار استاندارهای سازمانی در زمینه (IT)پافشاری می کند. چنانچه خواهیم دید، یکی از مراحل و فرایندهای عمده IA، استانداردسازی عناصر (IT) در سازمان است.
به طور خلاصه، درIA تبیین و تدوین دو مولفه اصلی در معماری (IT) هر سازمانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است:
اصول (IT)، یعنی جهت های اصلی معماری که صراحتا تدوین و تصویب شده باشند.
استانداردها، اعم از استانداردهای قانونی( استانداردهای ملی و بین المللی و فرآورده و فرآیند) و استانداردهای بالفعل( محیط های رایج)
به تعبیر دیگری، شاید چنین گفت که معماری سازمانی (IT) از چهار جنبه یا بعد تشکیل شده است:
کار و مکان: یعنی نحوه سازماندهی فرآیندهای کاری و توزیع مکانی آنها
مجموعه های اطلاعاتی: یعنی داده های لازم برای انجام فرآیندهای کاری
برنامه های کاربردی: که برای دسترسی به مجموعه های اطلاعاتی و کار با آنها مورد استفاده قرار می گیرد.
زیر ساخت فنی: سامل سخت افزاری، شبکه و ارتباطات لازم برای اجرای برنامه های کاربردی
هنگامی که از تعریف معماری موجود یا معماری مطلوب سازمان سخن می گوئیم، منظور توصیفی است که باید هر چهار جنبه فوق را در سطحی از کلیت، روشن سازد.
مقاله از مهندس حمید صاحب خرد