به گزارش ایمنا، استیلای صفویان بر ایران نه تنها به دوران فترت پس از فروپاشی مغولان بر ایران پایان داد، بلکه برای نخستین‌بار پس از انقراض ساسانیان مرکزیت سیاسی ایران را به دست اقوامی ایرانی‌الاصل احیا کرد. حکمرانی دودمان شیخ صفی‌الدین اردبیلی، از جنبه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در ایران پس از اسلام اثرات مهمی برجای گذاشت؛ اما یکی از مهمترین ثمرات حکومت این خاندان برقراری امنیت و ثبات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود که در پرتو آن مهمترین دانشمندان کشورهای اسلامی با حضور در ایالات و ولایات ایرانی نشو و نمو یافتند.
صفویان از تباری صوفی مسلک و به اعتقاد تشیع بودند و به همین مناسبت، تبارخود را به امام موسی کاظم(ع) می‌رساندند. این اعتقاد سبب شد صفویان از علمای شیعه حمایت کنند و به ویژه پس از تشدید تنش‌های سیاسی- نظامی با حکومت سنی مذهب عثمانی، تلاش کردند تا به هر وسیله ممکن تشیع خود را علنی کند.
عصر طلایی علمی شیعه
عبدالرضا یزدانی کارشناس ارشد تاریخ اسلام معتقد است که دوران صفویه را باید دوران طلایی فعالیت علمای شیعه دانست.
وی می‌گوید: آوازۀ حمایت تمام عیار صفویان از علمای شیعه عالم‌گیر شد، این در حالی بود که پادشاهان عثمانی دیگر قدرت بزرگ سیاسی جهان اسلام بودند، بلاد شیعه را ویران می‌کردند و علمای این مذهب را به قتل می‌رساندند.
این کارشناس تاریخ اسلام تأکید می‌کند: علمای شیعه در عهد صفویه آزادانه تدریس می‌کردند و مجلس وعظ داشتند، در حالی که پیش از آن حتی در دوران حکومت‌هایی مانند آل‌بویه از چنین رفاهی برخوردار نبودند.
یزدانی ادامه می‌دهد: هر از چند گاهی فعالیت علمای شیعه همچون ملاصدرا و یا هنرمندانی مانند علیرضا عباسی دستخوش اغراض سیاسی شد، اما در مجموع مبانی تشیع در این زمان پختگی بیشتری یافت.
وی درخصوص فعالیت‌های علمی "علامه محمد باقر مجلسی" می‌گوید: این دانشمند اسلامی را بیشتر به سبب نگارش آثاری همچون "بحارالنوار" و "حیاة القلوب" در زمره محدثان شیعه می‌دانند، اما او علاوه بر روایت حدیث در زمره فقیهان بزرگ شیعه نیز بشمار می‌رود.
کارشناس تاریخ اسلام اضافه می‌کند: پیش از علامه مجلسی بزرگانی همچون "شیخ مفید" و "شیخ صدوق" نیز آثار ارزنده‌ای در حوزه حدیث به رشته تحریر درآوردند، اما علامه مجلسی برای نخستین بار علم حدیث نگاری را در زمره مهمترین علوم اسلامی همچون تفسیر قرآن قرار داد.
یزدانی تصریح می‌کند: برخی تلاش می‌کنند علامه مجلسی را به نوعی تعصب متهم کنند، در حالی که او تنها روایات شیعه را به آیندگان منتقل کرده است بدون آنکه قصد بهره برداری از آن‌ها داشته باشد.
وی می‌گوید: حدیث در قرآن و اجماع و عقل در فرایندی که علما و مجتهدان به آن مسلط هستند، احکام شرعی را تشکیل می‌دهد، این در حالی است که گاه معنی ظاهری یک حدیث با حکم فقهی تفاوت دارد.
یزدانی می‌افزاید: از جنبه‌های مهم زندگی علامه مجلسی، فعالیت‌های سیاسی وی است، تا جایی‌که در عهد "شاه سلیمان صفوی" به مقام شیخ‌الاسلامی رسید؛ مقامی که پیش از او در اختیار افرادی همچون "شیخ بهایی" بود.
وی تصریح می‌کند: دوران شیخ الاسلامی علامه مجلسی همراه با صدور احکامی درخصوص منع شراب‌خواری یا کبوتربازی بود که تاحد زیادی تمایلات طبقه متدین را ارضا می‌کرد، هرچند برخی از مستشرقان غربی به این اقدامات ایراداتی وارد می‌کنند که باید بر اساس محیط فرهنگی و عقاید مغرب زمین، تفسیر شود.
عالمان دوره اقتدار صفوی
وی با بیان اینکه برخی افراد مانند دکتر شریعتی به همکاری علامه مجلسی با دربار صفوی ایراداتی را وارد می‌دانند، تصریح می‌کند: باید بپذیریم که پس از حدود ۹ قرن انزوای تشیع، فرصتی فراهم شده بود تا علمای این مذهب عقاید ناب خود را مطرح و ترویج کند، بنابراین لازم بود تا از فرصت ایجاد شده بیش‌ترین استفاده را کنند.
کارشناس تاریخ اسلام با بیان اینکه پدر علامه مجلسی، "محمدتقی مجلسی" از علمای بزرگ عهد شاه عباس اول بود، اظهار می‌کند: مجلسی پدر و پسر از جمله عالمانی بودند که در فضای امن و آرام ناشی از اقتدار صفویان در محضر دانشمندانی چون شیخ بهایی و "میرداماد" و "ملا عبداله شوشتری" فرصت تلمذ و تحصیل یافتند.
یزدانی درخصوص وجه تسمیه خاندان مجلسی می‌گوید: برخی افراد تخلص عنوان مجلسی در اشعار و برخی دیگر زندگی در قریه "مجلس" را علت این نامگذاری می‌دانند، اما آنچه اهمیت دارد آن است که علامه مجلسی زادۀ اصفهان است و این نشان می‌دهد که ایرانیان از این زمان طلایه دار نهضت‌های علمی، فقهی، اصولی، اخباری و فلسفی شدند که بعدها در جهان اسلام توسعه بیشتری یافت.
وی اظهار می‌کند: علامه مجلسی در سال ۱۱۱۰ هجری قمری و در سن ۷۳ سالگی از دنیا رفت و بنا بر وصیت خودش در جوار مزار پدرش در کنار مسجد جامع اصفهان مدفون شد.
دو عالم در دو شرایط
حجت الاسلام محمدرضا کاویانی محقق و حدیث شناس نیز درخصوص نقش و جایگاه علامه مجلسی در بین علمای اسلامی می‌گوید: علامه محمد باقر مجلسی بخشی از مبانی علوم را نزد پدرش فراگرفت که مطالعه آثاری از وی همچون "روضة المتقین" و "لوامع صاحبقرانی" نشان می‌دهد او نیز از میان علم اسلامی گرایش بیشتری به نقل احادیث داشته و از این نظر تأثیرگذار بوده است.
وی ادامه می‌دهد: علامه مجلسی در علومی مانند رجال، درایه، فقه و تفسیر نیز تبحر داشته است، هر چند آثاری در زمینه بعضی از این علوم از وی برجا نمانده است، اما توشیح‌های و بر بعضی روایات و تعریض‌هایی که نوشته است این مسایل را ثابت می‌کند.
محقق تاریخ حدیث‌نگاری با اشاره به مخالفت افرادی همچون "دکتر علی شریعتی" با علامه مجلسی تأکید می‌کند: متأسفانه وقتی سخن به اینجا می‌رسد برخی با دیدگاهی برگرفته از تعصب سعی در جانبداری از دکتر شریعتی یا توجیه رویددهای زندگی علامه مجلسی دارند، در حالی که این دو متفکرانی با دو دیدگاه متفاوت و در شرایط تاریخی مختلفی حضور داشته‌اند. دکتر شریعتی بخشی از اسلام را دیده و تحت تأثیر ادبیات مارکسیستی تلاش کرده تا از منظر مبارزات سیاسی مذهبی درباره بزرگانی همچون علامه مجلسی سخن بگوید به همین دلیل به مجالست او با شاهان صفوی ایراد می‌گیرد.
کاویانی تصریح می‌کند: اطلاعات دکتر شریعتی از دین اسلام بسیار اندک است، البته از این نظر انتظار زیادی نمی‌رود چون او تحصیلکرده علوم اسلامی نیست، اما این ایراد به او وارد است که روحیات مبارزه‌گر امام حسین(ع) را دیده و ستوده، اما به هزاران حدیث و ده‌ها الگوی برگرفته از تقیه و مدارای اهل بیت(ع) با حکام ظلم و جور توجه نکرده است.
نخستین دایرة المعارف حدیث شیعه
این پژوهشگر تاریخ حدیث‌نگاری با اشاره به کتاب "بحار الانوار" می‌گوید: نام کامل این کتاب "بِحارُالاَنوار الجامِعَةُ لِدُرَرِ أخبارِ الأئمةِ الأطهار" است که مهمترین و بزرگ‌ترین مسند روایی شیعه تا آن زمان است که پس از تألیف نیز کتاب‌های فراوانی براساس آن نگاشته شد.
کاویانی تصریح می‌کند: از دوران صفویه تحولات زیادی در تاریخ تشیع ایجاد شد، شیخ بهایی بدعتی تازه در تألیف توضیح المسایل ایجاد کرد که اقدامی منحصر به فرد بود، علامه مجلسی نیز با تألیف بحار النوار نخستین دایرة المعارف بزرگ احادیث شیعه را تحریر کرد.
وی با بیان اینکه علامه مجلسی تلاش کرده تا از میان مجتهدان و اخباریان راهی میانه را برگزیند، می‌گوید: در عهدی که علامه مجلسی زندگی می‌کرد، استناد به احدیث برای پاسخگویی به شبهات سایر ادیان و مذاهب و فرقه‌ها بسیار رواج داشت، از سوی دیگر نگارش بحار الانوار اعتقاد به این نظر را که همه علوم دارای ریشه الهی است که در کلام بزرگان دین جلوگر شده را ارضا می‌کرد.
محقق تاریخ حدیث خاطرنشان می‌کند: در میان سایر آثار علامه مجلسی "حلیة المتقین"، "حق الیقین" و حیاة القلوب" شهرت بیشتری دارند.
گزارش از: عباس صادقی، سرویس فرهنگ و هنر ایمنا
نظر شما