به گزارش خبرنگار ایمنا از شهرستان شهرضا، ایران در غرب آسیا قرار دارد و به لحاظ جغرافیایی محل عبور اقوام و ملل مختلفی بوده است و همین مسئله باعث شده تا هم ردّپایی از فرهنگ دیگر اقوام در فرهنگ ایرانی مشاهده شود و هم آثاری از تمدن پارسی در فرهنگ دیگر اقوام باشد.
بازار یکی از اجزاء معماری ایرانی است و عمارتی منحصر به فرد است که در حقیقت به مکان اصلی داد و ستد مردم اطلاق می‌شده و در عمل مهمترین مرکز برای ساماندهی صادرات و واردات منطقه‌ای بوده است.
معماری بازار آنگونه که در ایران مشاهده می‌شود، ویژه خاورمیانه و کشورهای شبه قاره هند است. واژه «بازار» لغتی پارسی است از ریشه پهلوی به معنی تحت الفظی «بهاچار» به معنای مکان قیمت‌ها.
بازار شهرضا، بزرگترین بنای تاریخی سرپوشیده این شهرستان است که اگرچه سنگ نوشته هایی که بتوان بر اساس آن دیرینگی و تاریخ بنا تشخیص داد، وجود ندارد؛ اما از آنجا که در کنار مسجد جامع ساخته شده، ساخت آن را به همان دوره بنای مسجد جامع یعنی عهد سلجوقیان نسبت می‌دهند.
از جمله ویژگی‌های معماری عهد سلجوقی ایجاد گنبدهای دو پوسته یا دو پوشش بود که در بخش هایی از بازار شهرضا با وضوح قابل مشاهده است البته بازار شهرضا از نظر معماری یک‌دست و مربوط به یک دوره خاص نیست و آنگونه که اشاره خواهد شد بخش‌هایی در ادوار مختلف تاریخ به آن افزوده شده است؛اما معماری و اصلوب بنای این مکان تاریخی نیز منطبق با معماری دوره سلجوقی است.
مصالح به کار رفته در بازار شهرضا آجر و ساروج است اما در بخش‌های دیگری که بعدها و به ویژه در دوره پهلوی اول اضافه شده گِل، گچ و سیمان هم به کار رفته است.
در مغازه‌ها عمدتاً چوبی و مستطیل شکل از بالا به پایین است، برای محصور کردن هر مغازه درهایی که معمولا از چند در چوبی متصل به هم تشکیل شده؛ استفاده می‌شود، البته در برخی موارد هم درهای جدید و آهنی نصب شده که نمای تاریخی محل را تحت تأثیر قرار داده است.
از عهد صفویه تا دوره پهلوی اول بازار شهرضا به علت استقرار در مسیر عراق و فارس و محل مبادله با ایلات و عشایر، از اهمیت و ارزش بسیار زیادی برخوردار بوده است.
این بازار در گذشته شامل دکه‌هایی برای عرضه مایحتاج روزانه مردم و انجام مبادلات تجاری بوده که در کنار آن بناهایی همچون کاروانسراها و تیمچه‌ها نیز ایجاد شده است.
مسیح الله جمالی، نویسنده تاریخ شهرضا معتقد است که تجار شهرضایی در گذشته بازرگانانی بین المللی بوده‌اند که دامنه مبادلات بازرگانی آن‌ها از هند و بمبئی تا شام و حلب و حتی مسکو در کشور روسیه ادامه داشته است و همه این مبادلات، بازار شهرضا را به مرکزی شناخته شده تبدیل کرده بود.
شوربختانه در ادوار گذشته از اهمیت بازار کاسته شده و با توسعه مراکز تجاری به بیرون از بازار و به ویژه در دوران معاصر با افزایش مبادلات بازرگانی به شیوه اینترنتی، بازار دیگر رونق گذشته را ندارد؛ به موازات کاسته شدن از رونق دیرینه آن، مشاغل کهن آن نیز دست خوش تغییر شده و دیگر از «نمدمالان» و «خورجین بافان» و «مسگران» و «آهنگران» خبری نیست.
تیمچه‌ها
تیمچه به معنی تیم کوچک و یا کاروانسرای کوچک است و در دوران معاصر به بناهای دوطبقه‌ای گفته می‌شده که برای عرضه اجناس گران‌بها مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
تیمچه‌های بازار شهرضا دارای قدمتی ۲۰۰ ساله و از بناهای دوران قاجار است که از مهمترین آن‌ها می‌توان به تیمچه‌های «توکل»، «حاج سید میرزا»، «رجایی»، «متقی» و «حاج سید اسماعیل» اشاره کرد.
راسته‌ها
بازار شهرضا از راسته‌ها یا بخش‌های مختلفی تشکیل شده که هریک مخصوص فعالیت صنفی و عرضه محصولی خاص بوده است.
راسته «ماست فروشان» برای عرضه محصولات لبنی بوده و هنوز بقایایی از آن باقی است. راسته «مسگران» که اکنون سکوتی غم‌بار بر آن حاکم شده، در عهد قاجاریه و به سبک بازار مسگران اصفهان ساخته و به این مجموعه اضافه شده است.
راسته «بزازان» که اکنون نیز هرچند از رونق دیرین آن کاسته شده؛ اما همچنان پابرجاست، البته صنف بزازان شهرضا بیشتر در داخل بازار و اطراف آن مشغول به کار هستند و همانند دیگر صنوف در سایر مناطق شهر پراکنده نشده‌اند.
راسته «نخودچی بریزها» که ویژه بازار شهرضاست در کشور منحصر به فرد بوده و نمونه دیگری در هیچ‌کجای کشور ندارد، در این راسته کسبه از گذشته مشغول بودادن (نوعی تفت دادن) نخودچی و حصه‌شور بودند و امروز هم انواع آجیل در آن بو داده می‌شود.
در دوران پهلوی اول و در یکی از آخرین مراحل توسعه بازار شهرضا، بازارچه جدیدی به نام «بازارچه توانا» به آن افزوده شده که محل اتصال بازار اصلی به خیابان شهید بهشتی است.
کاروانسراها
از آنجا که بازار شهرضا محل انجام داد و ستدهای زیادی در بین اقوام مختلفی بوده و از مناطق گوناگون به این منطقه می‌آمدند، لازم بود تا محلی را برای استراحت مسافران و نگهداری از چهارپایان در آن ایجاد کنند به همین منظور «کاروانسراهای بازار» ساخته شد.
مصالح به کار رفته در معماری کاروانسراهای بازار خشت و گل است، اما متاسفانه در ادوار اخیر بدون در نظر گرفتن موقعیت تاریخی بنا در تعمیرات مغازه‌ها و ابنیه لوازمی به کار رفته که موقعیت تاریخی آن بخش را تحت الشعاع قرار داده است.
مهمترین کاروانسراهای بازار شهرضا عبارتند از کاروانسرای «جعفرخان» یا کاروانسرای «متقی» و کاروانسرای «چهارسوق» مربوط به عهد قاجار و کاروانسراهای «شاه منصوری»، «قیام» و «بازار سرباز» که همگی مربوط به دوران زندیه و قاجاریه هستند.
گزارش از: عباس صادقی، خبرنگار سرویس شهرستان ایمنا
نظر شما